NIEUWSSELECTIE  
  KORTE BERICHTEN  
  RADIO & TELEVISIE  
  MEDIA  

Toen Hans van Mierlo de monsterzege van Frits Bolkestein bij de laatste verkiezingen - die voor de Provinciale Staten in 1995 - moest verklaren, kwam de D66-leider met een opmerkelijke toelichting. Bolkestein, die tijdens zijn campagne het vreemdelingen-issue in stelling had gebracht, had met succes ingespeeld op dierlijke instincten, zei de D66-leider.

,,Ik bedoel niet te zeggen dat Bolkestein een dier is, maar dat wij allemaal dieren zijn. De latente angst voor de vreemdeling bestaat in iedere gemeenschap en kan alleen door de beschaving beheerst worden, zoals andere dierlijke instincten'', aldus Van Mierlo destijds. Andere partijen waren volgens Van Mierlo weerloos tegen de dierlijke strategie van Bolkestein, immers: ,,Tegenover Bolkesteins spandoekenwaarheid in de vreemdelingendiscussie staat geen andere spandoekenwaarheid van ons, maar alleen een verhaal, een verhaal over beschaving, ontwikkeling en educatie. De aard van het onderwerp leent zich er nu eenmaal niet voor iets met dezelfde slagkracht terug te doen. Daarvoor ligt de hele discussie te dicht bij de zenuw van de primaire vreemdelingenangst.''

Het zou interessant zijn Van Mierlo's mening te vernemen over de laatste opiniepeiling die vorige week werd gepubliceerd. Voor de VVD werden 44 zetels voorspeld, nog maar tien zetels verwijderd van de 54 zetels die Lubbers in 1986 en 1989 op het hoogtepunt van zijn macht haalde. Opnieuw lijkt het er op dat voor een verklaring naar het glibberige terrein van de politieke psychologie moet worden uitgeweken, omdat Bolkesteins succes zich lijkt te onttrekken aan de conventionele rationaliteit.

Immers, de peiling werd gehouden in de week dat Bolkestein in de pers collectief werd weggeschreven naar aanleiding van zijn optreden in het NAVO-debat. Bolkestein had bakzeil moeten halen, zo luidde het vrijwel unanieme oordeel. De liberale leider had zijn onvoorwaardelijk 'niet doen' over de NAVO-uitbreiding in het parlement immers veranderd in een 'nu niet doen'. Hij had de ministers Kok en Van Mierlo de ruimte gegeven om met hun uitbreidingsplannen door te gaan. Fractieleider Wallage van de PvdA opperde al dat een politicus die zo snel van mening veranderde, niet geschikt was voor het premierschap.

Uiteraard werd in het VVD-kamp gejuicht over de peiling, maar de verklaringen die daar voor het succes werden gegeven, hadden iets onbevredigends. ,,De kiezer weet dualisme meer te waarderen dan jullie'', zei VVD-parlementariër Weisglas bijvoorbeeld tegen de pers. Daarmee veronderstelde hij dat de gemiddelde kiezer de politiek volgt, en weet wat dualisme is. Een zeer gewaagde veronderstelling.

...En het gelijk van Van Mierlo en Harry Mulisch

Nee, dan de schrijver Harry Mulisch, een goede vriend van Van Mierlo. Die benadert de kiezer en de politiek heel anders. In 1994 deed Mulisch observaties over Bolkestein die in dezelfde psychologische categorie vielen als de dierentheorie van de D66-leider een jaar later. In een vraaggesprek met deze krant zette de schrijver Bolkestein neer als een kwajongen die lak heeft aan consequent gedrag. ,,Bolkestein heeft iets frissigs, frisser dan Kok'', zei Mulisch. ,,Bolkestein kan iets dat hij eerder gezegd heeft gemakkelijk wegvegen, zo van: nou ja, dat zei ik toen, maar nu is het weer anders. Van Mierlo heeft dat ook. Die kan in lachen uitbarsten om zichzelf.''

Politiek dient in de ogen van Mulisch niet te worden beschouwd als een functie van de ratio, maar van de liefde. Daarmee betoont de schrijver zich een discipel van Heidegger, de Duitse filosoof die vaak opduikt in Mulisch' werk. Toen die in de jaren dertig door collega-filosoof Jaspers werd lastig gevallen met de vraag hoe het toch kon dat een onbeschaafd sujet als Hitler een beschaafd land als Duitsland kon regeren, antwoordde Heidegger: ,,Beschaving doet er niets toe... kijk eens naar zijn prachtige handen.'' Mulisch lichtte dit in 1994 toe door te zeggen: ,,Duitsers waren verliefd op Hitler, heel fysiek. Ze wilden hem aanraken. Politiek is wat Bolkestein zegt: met zijn soort gezicht, zijn soort huid, zijn soort oogopslag.''

Wanneer de schrijver nog eens wordt herinnerd aan zijn uitspraak van drie jaar geleden, kraait hij victorie. ,,De opiniepeilingen bewijzen mijn gelijk. De kiezers vinden die Bolkestein gewoon een prima man. Zo'n man mag fouten maken. Als uw vrouw een keer een fout maakt, gaat u toch ook niet minder van haar houden? De kiezers hebben liever een prima man die fouten maakt, dan een on-prima man die geen fouten maakt.'' Kan een prima man die fouten maakt, minister-president worden? Mulisch: ,,Natuurlijk kan dat.''

Het wrede einde van retorische leiders

De theorie van Mulisch over de prima politicus vindt steun in een studie over leiderschap van de hand van de Amerikaanse publicist Garry Wills. In Certain Trumpets, the nature of leadership (1994), analyseerde Wills een aantal typen leiderschap zoals artistiek leiderschap, opportunistisch leiderschap en retorisch leiderschap. Bolkesteins optreden valt in de derde categorie, al twijfelen sommigen in Den Haag tussen de tweede en derde.

Het is de verdienste van de retor-politicus, schreef de Romeinse staatsman Marcus Tullius Cicero, dat hij natuurlijk instincten aanboort en die door zijn hoogwaardige retoriek van hun gevaarlijkste kanten ontdoet. Het dierlijk instinct dat Van Mierlo noemde, valt in die categorie. De hoogwaardige verbale techniek waarmee de redenaar dat instinct beroert, kan soms gaan strijden met het natuurlijk gedrag dat de kiezer op prijs stelt. In hun drang alles mooi te willen zeggen, dreigen retoren snel onnatuurlijk over te komen. Daarom kan het voor hen geen kwaad soms fouten te maken. Wills citeert in dit verband William Safire, tekstschrijver voor onder meer Richard Nixon. Die adviseerde politici om zo nu en dan in het openbaar een steekje te laten vallen. Dat voorkwam dat ze al te voorgeprogrammeerd op de kiezer overkwamen.

Goede redenaars zijn schaars in een tijd die wordt beheerst door de televisiecultuur met haar verlangen naar de korte quote, schrijft Wills. Toch blijven ze een sieraad voor de politiek en voor hun partij, onder andere omdat ze moeilijk zijn te stoppen door hun collega-politici. Ze lopen eerder het risico te worden neergestoken of neergeschoten. Nogal wat retorische politici en leiders zoals Cicero en Martin Luther King kwamen gewelddadig aan hun einde. Het spel met de instincten had zich tegen hen gekeerd, schrijft Wills.

Bolkestein is gewaarschuwd.