NIEUWSSELECTIE  
  KORTE BERICHTEN  
  RADIO & TELEVISIE  
  MEDIA  
S e l e c t i e

Door BERNARD HULSMAN
Mart Stam (1899-1986) is een architect met een klein oeuvre en van dat kleine oeuvre staat niet eens vast wat hij precies heeft ontworpen. Zijn reputatie is omgekeerd evenredig aan de omvang van zijn oeuvre: zelden is zo veel geschreven over een ontwerper van zo weinig gebouwen. Een van de vurigste pleitbezorgers van het werk van Mart Stam is Gerrit Oorthuys, docent aan de faculteit bouwkunde van de Technische Universiteit van Delft. Hij heeft nu, samen met Hank Onrust, een documentaire voor de VPRO gemaakt over Stam.

Van Oorthuys kon natuurlijk niet worden verwacht dat hij het werk en leven van Mart Stam kritisch zou benaderen en dit is dan ook niet gebeurd in Mart Stam, de architect. Zo vertelt Oorthuys, als altijd een enthousiast en meeslepend spreker over architectuur, dat het ontwerp van de beroemde Van Nellefabriek in Rotterdam eigenlijk op naam van Mart Stam moet worden geschreven. Iedereen denkt dat Brinkman en Van der Vlugt de architecten zijn van dit hoogtepunt van het Nieuwe Bouwen, maar Stam-afficionado's blijven stug volhouden dat hun held de fabriek heeft ontworpen. In de jaren 1926-7 was Stam medewerker op het bureau van Brinkman en Van der Vlugt en hij heeft altijd beweerd dat hij op enkele zwierige details na het gebouw heeft ontworpen. Uiteraard werd dit door Brinkman en Van der Vlugt bestreden en zij ontsloegen Stam dan ook op staande voet toen zij hoorden dat hij het auteurschap opeiste. Waarschijnlijk is Stam zelf de enige en daarom niet erg betrouwbare bron voor zijn auteurschap van de Van Nellefabriek, maar de makers hebben verzuimd deze kwestie nu eens goed uit te zoeken en geloven de hoofdfiguur van hun documentaire zonder meer.

Onrust en Oorthuys hebben voor een orthodoxe vorm van hun documentaire over Stam gekozen. Beelden van veelal stokoude sprekers die Stam nog hebben gekend, zoals de inmiddels overleden Max Bill en de nog levende Alfred Roth, worden keurig afgewisseld met archiefopnamen, foto's en opnamen van Stams gebouwen in Frankfurt, Amsterdam en Magnitogorsk. Begeleid door muziek van onder anderen Hindemith behandelt de documentaire het leven van Stam strikt chronologisch, van zijn schooltijd tot zijn begrafenis. Stam komt erin naar voren als een strenge, dogmatische functionalist die de architectuur wilde ontdoen van elke overbodigheid. Ook was hij een communist die in 1930 naar de Sovjet-Unie ging om daar mee te helpen aan de opbouw van de eerste socialistische staat ter wereld.

Oorthuys vertelt dat Stam het eerste stedebouwkundig plan voor Magnitogorsk ontwierp dat maar ten dele werd uitgevoerd. Hij vertelt er niet bij wat de belangrijkste reden van de onvolledige uitvoering was: Stam had de nieuwe stad op een plek gesitueerd die door de uit de hoogovens neerslaande rook niet erg leefbaar was. Ook de vraag hoe de idealist Stam in Magnitogorsk de confrontatie met duizenden dwangarbeiders verwerkte, wordt ook niet gesteld. En hoe het komt dat Stam ondanks zijn teleurstellende ervaringen in de Sovjet-Unie na de oorlog toch weer ging werken in een communistisch land, de DDR, blijft een raadsel.

Over de carrière van Mart Stam bevat de documentaire dan ook niets nieuws. Zijn uitvinding van de achterpootloze buizenstoel, zijn betrokkenheid bij het Bauhaus, zijn verblijf in de Sovjet-Unie, zijn directeurschap van de Amsterdamse kunstnijverheidsschool (de voorloper van de Rietveldacademie), zijn verblijf in de DDR, zijn terugkeer naar Nederland en ten slotte zijn verdwijning in Zwitserland - alles was al voor de documentaire bekend. Nieuw is wel de onthulling van Alfred Roth dat maar 4 of 5 mensen op Stams begrafenis aanwezig waren en dat hij van Stams diep religieuze derde vrouw niet mocht spreken bij de teraardebestelling.

Mart Stam, de architect, zondag 16 juni, Ned.3, 21.25u.