NIEUWS | TEGENSPRAAK | SUPPLEMENT | AGENDA | ARCHIEF | ADVERTENTIES | SERVICE 

NRC


Nieuws


ZONSVERDUISTERING
ECLIPS IN BEELD
ALLEEN IN SUPERLATIEVEN TE BESCHRIJVEN
NEDERLAND EN BELGIË
OMRINGENDE LANDEN
EUROPA
OOGGETUIGEN
HET WEER
WETENSCHAP
NATUUR
KIJKEN, FOTO'S, FILM
MYTHEN EN LEGENDEN
BIJBEL
REIZEN
BOEKEN
LINKS

Een psychedelisch effect

Een zonsverduistering duurt te kort om de natuur te ontwrichten. Wel kraaien de hanen extra, trekken roofvissen erop uit en tonen chimpansees zich aandachtige toeschouwers.

Frans van der Helm

NA EEN ZONSVERDUISTERING beginnen de hanen vrolijk te kraaien. Alweer een nieuwe dag! Ook wilde vogels laten zich even verhevigd horen. Het is alsof er daarvoor een reusachtige theedoek, met de grootte van de schaduw van de maan, over de natuur is gelegd, zoals over de kooi van een al te luidruchtige kanarie. Zangvogels vallen stil, en ook insecten die overdag tekeer gaan, laten zich nu niet meer horen. Sommige bloemen beginnen zich te sluiten, andere die zich tegen het zonlicht beschermden, openen zich, alsof ze profiteren van een onverwacht extraatje. Bijen stoppen met vliegen.

In het regenwoud van Brazilië schijnt het wegvallen van alle indringende geluiden, in augustus 1994, een extra indrukwekkend ervaring te zijn geweest. Pas nadat de volledige verduistering zo'n tien minuten voorbij was, kwamen de daginsecten weer hortend en stotend op gang.

Maar het gaat te ver om te zeggen dat na een eclips de natuur ontwaakt. Een zonsverduistering duurt te kort om werkelijk indruk te maken op de biologische klok van dieren, op hun dag- en nachtritme. Je kunt dieren en mensen etmalen lang in het donker houden, en hun biologische klok tikt op een inwendig ritme gewoon door. Het duurt lang voordat hij een beetje ongelijk gaat lopen met de buitenwereld. Een zonsverduistering zal het raderwerk niet ontwrichten. Er is hooguit sprake van een ingelaste rustpauze, die met een dutje gepaard kan gaan.

De onverwachte donkerte zet sommige dieren iets meer in de ruststand, maar weer andere houden zich door het ongebruikelijke, onheilspellende karakter juist uit onrust gedeisd. Het idee dat dagdieren en masse in een gezonde, diepe slaap vallen, is onwaarschijnlijk. Zoals de zonsverduistering voor mensen een haast mystieke ervaring is, is die voor menig dier op zijn minst verontrustend. Zo zijn de meldingen over de reactie van honden verdeeld. Ze zouden gealarmeerd aan het blaffen slaan, of juist gaan slapen of beide, na elkaar.

Zelfs eenvoudige huis-tuin-en-keuken vragen als 'gaan kippen nu wel of niet op stok' zijn niet eensluidend beantwoord. Misschien omdat mensen zo naar de lucht staan te turen in plaats van naar hun dieren. En zo zijn er meer wagenwijd openstaande vragen.

Het nijvere werk van de Venezuelaanse televisie bood in ieder geval geen uitsluitsel. Een hele serie dieren werd in februari 1998 voor de televisiecamera's gesleept om de zonsverduistering aldaar te ondergaan. De dierpsychologen-in-spe maakten een foutje: de voor de televisieopnamen door spots in het zonnetje gezette kippen en de door drukke cameraploegen omgeven geiten en ezels hadden wel wat anders aan hun kop dan slapen.

Voor wilde dieren is er soms absoluut geen slaap bij. Vliegende vogels laten zich soms verrassen. Het duister van de eclips valt veel sneller in dan de normale avondschemering op plaatsen die wat verwijderd liggen van de evenaar. Ze proberen een goede rustplaats te zoeken, maar zijn dan al te laat en blijven in het duister rondfladderen. Migrerende vogels die tijdens een zonsverduistering in de lucht zijn, zouden eventjes op een dwaalspoor kunnen raken. Zij oriënteren zich, naast veel meer, op de zonnestand. Die zon kunnen ze, dankzij ultraviolet-waarneming, zelfs door dichte bewolking zien. Het is de vraag of ze in een zwarte bol met omgevende lichteffecten nog iets zien, in verwarring raken of op andere richtingsbronnen overschakelen. Hoe dan ook, zelfs een ernstig dwalende vogel zal het niet lukken per ongeluk zo met de zonsverduistering mee te vliegen, dat hij er in blijft: de verduistering beweegt zich daarvoor te snel.

Op Internet gonst het rond dat een van de leuke dingen van een eclips zou zijn dat allerlei nachtdieren zich opeens laten zien. Dat lijkt, afgezien van een enkele in het duister voorbijschuifelende pad, wat sterk. Want waarom zouden nachtdieren in schemerige, soms aardedonkere holen, zich verplicht voelen zich bij een eclips te vertonen? De meeste zullen er niets van merken. Er is inderdaad wel waargenomen dat nachtdieren grootscheeps actief werden, maar daarbij ging het om zeedieren. Het is verrassend, maar er heeft wel eens iemand in een groot zeeaquarium staan staren, terwijl zich boven hem een zonsverduistering voltrok. Roofvissen die 's nachts actief zijn, gingen er nu op uit. Koraaldieren die normaal gesproken 's nachts hun pluimpjes uitsteken, deden dat nu ook.

De natuur kent de vreemdste aanpassingen, maar niet aan de eclips. Er is geen speciaal eclipsdiertje, dat maar heel sporadisch actief is, geen plant die zijn zaden alleen tijdens een eclips de wereld instuurt. Eenden dragen weliswaar op 11 augustus hun zogeheten eclipskleed, maar dat doen ze elk jaar. Ook kleine aanpassingen zijn er niet, zoals bij dieren die aanvoelen hoe lang dit gaat duren. Men improviseert erop los. Zeevogels begeven zich vliegend naar hun rustplaats te land, maar voordat ze er zijn is de eclips alweer voorbij, en keren ze direct om.

Hoe zien dieren de eclips? Voor vogels en andere dieren die over uitstekende ogen beschikken zijn de minuten voorafgaande aan de werkelijke verduistering vermoedelijk verontrustender dan voor mensen. Voor hen zijn sommige optische effecten, ook door hun razendsnelle verwerking van visuele informatie, indrukwekkender.

Mensen wordt nog wel eens aangeraden een wit A-viertje op de grond te leggen voor beter zicht op de schaduwbandjes, die lijken op de flikkerende rimpelingen op de bodem van een zonbeschenen vijver. Veel mensen zien ze, afhankelijk van de omstandigheden ook boven hun hoofd. Maar vogels zien ze mogelijk veel beter, een psychedelisch effect dat de paniek alleen maar versterkt. Misschien kijken ze ernaar als een kip naar het onweer.

Veel dieren merken dat er iets vreemds aan de hand is, en passen hun gedrag aan. Maar weinig dieren zullen werkelijk het verschijnsel bewust gadeslaan. Een uitzondering zijn de mensapen. Van deze apen is bekend, net zoals van chimapnsees, dat ze geboeid zijn door allerlei natuurverschijnselen. Chimpansees kunnen een goede onweersbui waarderen, daar met ontzag verstild naar kijken of juist uitgelaten en opgewonden rondrennen. Chimpansees zoeken zelfs wel doelbewust een goed plekje op een heuvel op, om eens lekker naar een mooie zonsondergang te gaan zitten kijken. Er is dus geen reden om te veronderstellen, dat ze een zonsverduistering niet met aandacht beschouwen.

Op 21 juni 2001, met de totale zonsverduistering boven een deel van Afrika, krijgen ze weer de kans op bijzondere waarnemingen, en apenonderzoekers dus ook.

NRC Webpagina's
20 mei 1999

   Bovenkant pagina


NRC Webpagina's © NRC HANDELSBLAD (web@nrc.nl) MEI 1999