Profiel Woordenboeken
NIEUWS | TEGENSPRAAK | SUPPLEMENT | AGENDA | ARCHIEF | ADVERTENTIES | SERVICE 





WOORDENBOEKEN
OORSPRONKELIJKE MAKERS
TOEKOMST
BETEKENISSEN
PLAGIAAT
SPOOKWOORDEN
DERTIENDE VAN DALE
VERBODEN
OPLEIDINGEN
CITATEN
SUCCESVOL
DEFINITIES
HUMOR
SOORTEN
DIALECTEN
TIJDSCHRIFTEN & BOEKEN
LINKS & CD-ROM



Overzicht eerdere
afleveringen Profiel

Verboden

Voorzover bekend is in Nederland slechts één keer een woordenboek verboden. Het gaat om Een Bloemhof van allerley lieflijkheyd uit 1668 van de Amsterdamse arts Adriaan Koerbagh. In Een Bloemhof vertaalt en verklaart Koerbagh duizenden leenwoorden uit alle takken van wetenschap. Bij de meeste woorden zijn de verklaringen kort en zakelijk, maar bij de theologische begrippen pakte Koerbagh flink uit. Koerbagh was een aanhanger van Spinoza, Hobbes en Socinus. Hij benaderde godsdienst als een wetenschapper - met scalpel, meetlat en vergrootglas. Zo lachte hij erom dat de samenstellers van de bijbel dachten dat de aarde plat was, noemde hij het rekenkundig onmogelijk om alle dieren aan boord van de ark van Noach te krijgen en schreef hij bij het trefwoord mirakel: ,,De godgeleerden beweren dat een wonder iets is wat tegen of boven de natuur gebeurt, maar dat is onwaar, want niets kan tegen of boven de natuur gebeuren.''

Vooral de katholieken kregen alle hoeken van de kerk te zien. Hij beschuldigde bisschoppen van kuiperij en machtswellust, noemde kluizenaars ,,meer beestachtig dan mensachtig'', nam een loopje met bedevaartgangers, bestempelde relikwieën als 'vodderij', en schreef bij het trefwoord altaar: ,,De roomsen kunnen, wat zelfs God niet kan: op ieder uur van de dag uit een klein stukje meelgebak een mens maken.''

Een van zijn stokpaardjes was dat de bijbel niet goed was vertaald. Door een woord in het Hebreeuws of Grieks te laten staan, probeerden, aldus Koerbagh, de geestelijken het gewone volk van de waarheid af te houden. Hij geloofde in God, die hij herhaaldelijk aanduidt als ,,het nooit begonnen wezen'', maar hij stelde het verstand boven de bijbel en de openbaring. Alleen wat in de Schrift met de rede overeenstemt, diende volgens hem te worden bewaard. ,,Het woord bibel'', schreef hij, ,,is een aan het Grieks ontleend woord dat simpelweg boek betekent, al was het een boek over Reintje de Vos of over Uilenspiegel.''

Ook de voornaamste leerstukken van de kerk moesten het ontgelden. Koerbagh hield engelen voor een droombeeld en hij verwierp de goddelijkheid van Jezus (,,Wie eigenlijk de vader van deze behouder is geweest, dat weet men niet. Daarom hebben enkele domme lieden beweerd dat hij de zoon van God zou zijn...'').

Bij createur schreef hij: ,,Ten eerste wordt oneigenlijk gezegd dat God een schepper is. Maar een schepper betekent iemand die iets schept. Dat kan water uit een bak zijn of brij uit een pot. Ten tweede is de wereld niet geschapen (of liever: gemaakt) uit niets. De wereld in het algemeen is er altijd geweest.''

Kerk en overheid waren not amused. Een 'Bloemhof' werd verboden, in beslag genomen en verbrand. Koerbagh vluchtte en dook onder, maar werd verraden en opgebracht.

De Amsterdamse schout eiste dat Koerbaghs tong met een gloeiende priem zou worden doorboord, dat zijn rechterduim zou worden afgehakt en dat hij voor dertig jaar zou worden opgesloten. Door zijn goede contacten met een Amsterdamse magistraat werd hij uiteindelijk veroordeeld tot tien jaar cel en tien jaar verbanning, maar Koerbagh stierf al na een jaar van uitputting in het Rasphuis. Hij was toen 37 jaar oud.

In 1993 verscheen bij De Bijenkorf een bloemlezing uit zijn woordenboek onder de titel Woorden van de duivel.

NRC Webpagina's
30 SEPTEMBER 1999

   Bovenkant pagina


NRC Webpagina's © NRC HANDELSBLAD (web@nrc.nl) SEPTEMBER 1999