Vraaggesprek; Olifanten schilderen beter dan kunstenaars
Paul Steenhuis
Volgens kunstenaar Alexander Melamid is Nederland één groot museum voor moderne kunst. Een gesprek over de smaak van het volk en over de verwarring en twijfels van de kunstenaar.

HARING. EN ERWTENSOEP. Alexander Melamid (Moskou, 1945) is hongerig na zijn vlucht van New York naar Rotterdam. Hij wil eten en is verzot op haring en snert. ,,Russen zijn dol op haring'', zegt hij, ,,en Nederlandse is de beste - gekocht aan een stalletje.''

Melamid is de magere helft van het Russisch-Amerikaanse kunstenaarsduo Komar & Melamid. Sinds hij en Vitaly Komar (Moskou, 1943) elkaar ontmoetten op de kunstacademie in Moskou, eind jaren zestig, zijn ze onafscheidelijk als Laurel & Hardy. Maar Komar is nu thuis gebleven, in New York, de stad waar beide joodse emigrés sinds 1978 wonen. Melamid: ,,Komar dacht dat hij wat aan zijn hart had. Hij is zo grondig onderzocht in het ziekenhuis dat hij moet bijkomen van het onderzoek. Maar gelukkig is met zijn hart niets mis.''

Melamid is in Nederland voor de presentatie van het door hem en Komar vervaardigde 'meest gewenste' en 'meest ongewenste' schilderij van Nederland. Beide doeken maken deel uit van een internationaal project, The People's Choice. Opinie-onderzoeken, waarin kunstvoorkeuren van de bevolking van een land worden onderzocht, spelen in dat project een belangrijke rol.

Een ironischer commentaar op de ontwikkeling in de moderne kunst, waarbij steeds onbegrijpelijkelere kunst voor een steeds kleinere groep ingewijden wordt gemaakt, is amper denkbaar. Marktonderzoek in plaats van goddelijke inspiratie om tot kunstwerken te komen. Melamid: ,,Wat is kunst anders dan bevuild schilderslinnen? De verf op het doek bezit geen passie of melancholie. Het gaat erom wat degene die het bekijkt erin projecteert. Wij zijn door de huidige ontwikkelingen meer geïnteresseerd in wat de 'gewone man' van kunst verwacht dan wat de kunstprofessor wil zien.''

Ironie en verzet zijn constanten in het werk van Komar & Melamid: toen ze in Rusland woonden, waren ze dissidente kunstenaars. In plaats van, zoals ze hadden geleerd, heroïsche portretten te schilderen van Stalin of stoere arbeiders, maakten ze sots-art, een Russische variant van pop art. Waar de Amerikaanse pop art-kunstenaars gewone, alledaagse dingen verhieven tot kunst (zoals het soepblik van Andy Warhol), maakten Komar & Melamid het grote en belangrijke dat hen omringde (Stalin en het communisme) onbelangrijk en klein in hun kunst. Ze schilderden communistische affiches niet in de stoere, voorgeschreven socialistisch-realistische stijl, maar op de manier van de Franse impressionisten. In medaillons, waarin normaal alleen Stalin of Lenin werd afgebeeld, portretteerden ze zichzelf. Toen ze in 1974 meededen aan een onofficiële openluchttentoonstelling in de Moskouse buitenwijk Belijaveo, kwamen de autoriteiten met een bulldozer het expositieterrein leegmaken.

Ze vertrokken een paar jaar daarna, via Israel, naar het mekka van het kapitalisme, New York. Daar begonnen ze meteen een 'onderneming', een bedrijf dat zielen kocht en verkocht: Komar & Melamid Inc., 'We Buy And Sell Souls, Over Five Thousand Years of Experience.' Hoewel Andy Warhol meteen zijn ziel verkocht aan het tweetal ging hun bedrijfje op de fles.

Toen enkele jaren geleden outsider art (kunst van 'buitenstaanders': niet-Westerse kunstenaars uit Afrikaanse en Aziatische landen) ineens in moderne-kunstkringen populair werd, gingen Komar & Melamid nog een stap verder. Melamid: ,,Wij zijn samen met olifanten schilderijen gaan maken. Kijk, de ideologieën zijn ingestort, het geloof in het modernisme is voorbij. Welke kunstenaar weet nog wat hij doen moet? Moet hij abstract schilderen? Is dat de weg? Moet hij juist niet abstract schilderen? Waarom zou kunst ook niet door absolute buitenstaanders als olifanten kunnen worden gemaakt? We hebben een aantal olifanten gezocht die door hun eigenaars waren getraind in schilderen, die heb je in Amerika. Deze buitenstaanders, Afrikaans-Amerikaanse èn Aziatisch-Amerikaanse olifanten, hebben we abstracte schilderijen laten maken. We hebben ze in musea tussen officiële abstracte werken laten hangen, en eerlijk gezegd waren die van de olifanten beter. En dat vonden wij niet alleen.

,,Het punt is: wie weet nog wat wel of niet goed is in de kunst? Zijn dat de mensen die veel over kunst gestudeerd hebben, of kunstenaars die beweren dat zij het geheim van de kunst weten? Wij geloven daar niet meer in. Ik bedoel: om welke reden zou ik beter zijn dan een schilderende olifant? Ja, zeggen de mensen dan, die olifant heeft een kunstje, schilderen, geleerd. Heb ik dat soms niet dan?''

Tegen die achtergrond raakten Komar & Melamid steeds meer geïnteresseerd in de mening van 'gewone mensen' over kunst. Dat leidde uiteindelijk tot het idee van de opinie-onderzoeken voor The People's Choice. Melamid: ,,Met elf landen hebben we nu eenderde van de wereldbevolking gehad. Nederland is het op één na laatste land, deze zomer volgt Duitsland nog. Daar houden we in september een grote overzichtstentoonstelling, in het Ludwigmuseum in Keulen, met alle 'meest gewenste' en 'meest ongewenste' schilderijen die we hebben gemaakt.''

De Nederlandse voorkeuren zijn internationaal gezien bijzonder, vindt Melamid: het is het enige onderzochte land waar een meerderheid niet koos voor zo realistisch mogelijke kunst. ,,Een verklaring ervoor heb ik niet. Helemaal niet als je kijkt dat Nederlanders blijkens de peiling gemiddeld minder naar het museum gaan dan Amerikanen. Met andere woorden: Amerikanen zeggen vaker naar een museum te gaan en toch heeft het volk een minder moderne smaak. Daar kan ik maar één verklaring voor vinden: Nederland is zelf als land in zijn geheel een soort museum voor moderne kunst. Vandaar dat jullie gemiddelde smaak afwijkt, denk ik.''

Melamid wil overigens geen positief of negatief oordeel verbinden aan het feit dat Nederlanders kiezen voor een abstract werk. ,,Wij oordelen niet. Wij maken kunst. Begin deze eeuw, toen de klassenverschillen in de samenleving afnamen, werd moderne, abstracte kunst de vervanger van die standsverschillen. Als je van Picasso hield, hoorde je bij de nieuwe elite, de goed opgeleiden. Als je niet van Picasso hield, hoorde je niet tot die klasse. Maar dat klassenonderscheid is achterhaald, vinden wij. Net als bij film en muziek is ook bij beeldende kunst het oordeel van de 'gewone man' net zo belangrijk als van iemand van de goed-opgeleidenaristocratie.'' Komar & Melamid zijn het marktonderzoek naar kunstvoorkeuren begonnen om zichzelf als kunstenaar weer een gevoel van richting te bezorgen. ,,We hebben het voor onszelf gedaan, niet omdat wij denken dat we alle wensen van het volk op kunstgebied kunnen vervullen. We denken niet dat de 'meest gewenste' schilderijen van een volk ook ieder individu van dat volk aanspreken.'' Dat is een misverstand, zegt Melamid. ,,De minst en meest gewenste schilderijen zijn niet schilderijen die een individu persoonlijk zou kiezen. Het weerspiegelt de smaak van een grote groep, van het volk, het laat bepaalde clichés zien. Die zijn op een of andere manier toch een realiteit. Neem bijvoorbeeld Duitsland. Ik ben ervan overtuigd dat geen enkel Duits individu eind jaren dertig de oorlog wilde. Toch is het Duitse volk de oorlog begonnen.''