J. L. HELDRING
Eerder verschenen
columns

HJAHOFLAND
ROEL JANSSEN
CS VRIJDAG
ELSBETH ETTY
YOUP VAN 'T HEK
KAREL KNIP
LEO PRICK

Reacties en opmerkingen naar: dezerdagen@nrc.nl

6 juni 2000

Eerherstel voor tweederangsacteur

J.L. Heldring
Dezer dagen, nu de Verenigde Staten spelen met de gedachte zich te voorzien van een verdedigingsstelsel tegen raketaanvallen, gaan de gedachten terug naar 1983, toen president Reagan een soortgelijk plan lanceerde: het zogenaamde Strategisch Defensie-Initiatief ( SDI), dat Amerika onkwetsbaar moest maken.

Volgens sommigen heeft dit plan, hoewel het nooit echt van de grond is gekomen, niettemin het einde van de Koude Oorlog belangrijk bespoedigd. Wat was de redenering die aan deze theorie ten grondslag lag? (Ik voeg hieraan toe dat ook ik deze theorie huldigde en er meermalen in deze rubriek aandacht voor heb gevraagd.)Ik kan niet beter doen dan hier Menno de Galan te citeren, die in een boekbespreking in de Boekenbijlage van 2 juni die theorie als volgt omschrijft, met dien verstande dat hij van twee theorieën spreekt. De eerste theorie luidt dat SDI Gorbatsjov, die overigens pas in 1985 - dus twee jaar na lancering van SDI aan de macht kwam -, ervan overtuigd zou hebben dat het voor de Sovjet-Unie geen zin meer had met de VS te concurreren.

Immers (aldus De Galan), "Washington stond op het punt 'een nieuwe generatie wapens' toe te voegen aan het bestaande arsenaal; Moskou kwam tot de conclusie dat het op technologisch gebied een grote achterstand had en de financiën ontbeerde om deze in te lopen".

De tweede theorie was dat SDI "als defensiesysteem nooit veel heeft voorgesteld, maar als economisch wapen doel trof. Reagan zou de Sovjets op de knieën hebben gekregen met een Amerikaans potje blufpoker. Door luidkeels te verkondigen dat het wapenschild er, koste wat kost, zou komen [...], zou hij zijn tegenstanders hebben overtuigd van het letterlijk bankroet van hun systeem."

Eerlijk gezegd, zie ik nauwelijks verschil tussen beide theorieën. Zelf heb ik ze dan ook steeds als één theorie verdedigd. Maar afgezien van deze opmerking, kan ik mij wel vinden in De Galans weergave. Niettemin wil ik nog de nadruk leggen op één aspect van die theorie: het ging niet zozeer om de werkelijke, militaire betekenis van SDI alswel om de perceptie die de Sovjets van dit plan hadden. (Of die perceptie juist was, is een heel andere vraag.)Het leek mij waarschijnlijk dat de Sovjets al vroeg doorhadden dat het Amerikaanse wapenschild nooit helemaal waterdicht zou zijn en het strategisch evenwicht tussen de VS en de Sovjet-Unie dus nauwelijks zou verstoren. Daarentegen vreesden zij dat het werken aan SDI een reusachtige spin-off aan technologische vernieuwing zou opleveren, waardoor de economische achterstand van de Sovjet-Unie oninhaalbaar zou worden.

Hoe het ook zij - deze theorie (of theorieën) verwijst De Galan, na ze vrij getrouw te hebben weergegeven, naar het rijk der fabelen. Hun "nadeel is dat ze op gespannen voet staan met de werkelijkheid", zegt hij (zonder veel bewijsvoering). Daarmee veegt hij ook de betekenis van SDI als bespoediger van het einde van de Koude Oorlog van de kaart. Dat einde valt, zo zegt hij de schrijfster van het door hem besproken boek na, op het conto van één man te schrijven: Michael Gorbatsjov.

Deze monocausale verklaring heeft de charme van de simpelheid, maar laat toch een paar vragen open. Gorbatsjov is toch niet uit de hemel komen vallen? Een heel complex van overwegingen moet in het Politburo vooraf zijn gegaan aan de keuze van juist deze man tot leider van de Sovjet- Unie, en zou bij die overwegingen de economisch-technologische achterstand die de Sovjet-Unie toen al had op de VS, geen rol kunnen hebben gespeeld?

En zou het twee jaar eerder door Reagan gelanceerde SDI de urgentie van die steeds groeiende achterstand niet vele malen groter hebben gemaakt (bevreesd als de Sovjets waren voor juist de niet-militaire nevenproductie van SDI)? Gorbatsjov is zeker niet aan de macht gekomen met het voornemen de doodgraver van het Sovjetimperium te worden, maar de omstandigheden hebben, naarmate ze hem duidelijk werden, hem tot die rol gedwongen.

En zou SDI (of, vooral, de perceptie die de Sovjets ervan hadden) niet een onderdeel van die omstandigheden kunnen zijn geweest (historische processen hebben immers zelden slechts één oorzaak)? Zo ja, dan moeten we, zonder ook maar enigszins af te doen aan de verdiensten van Gorbatsjov, ook Reagan de hem toekomende eer doen toekomen voor zijn bijdrage aan het einde van de Koude Oorlog.

Dat valt intellectuelen aller landen moeilijk, want werd Reagan niet alom uitgelachen als een 'tweederangsfilmacteur'? Dat was hij inderdaad geweest, maar zou een eersterangsfilmacteur het er beter van hebben afgebracht? Het moet als een vooruitgang worden beschouwd dat De Galan, in zijn terugblik, Reagan nu een 'volleerd acteur' noemt.

Het kan niet ontkend worden dat Reagan geen groot denker was. Zijn kennis was gering en zijn aandachtsboog overeenkomstig. Maar hij had enkele denkbeelden, waaraan hij vasthield (ook tegen de raad van zijn haviken in). Eén van die denkbeelden was dat de kernwapens de wereld uit moesten. Alleen wilde hij dat op een andere manier bereiken dan het Interkerkelijk Vredesberaad in Nederland.

SDI was, in zijn gedachten, zo'n middel.

Zo'n man lijkt te simpel om ooit de machiavellist te zijn als hoedanig De Galan hem (in het spoor van de door hem besproken schrijfster?) beschrijft. Het is dan ook zeer de vraag of hijzelf SDI zag als een duivels plan om de Sovjet-Unie uit de wereld te prijzen - raison van de vele miljarden dollars die SDI heeft gekost (is dat overigens te veel voor het einde van de Koude Oorlog?).

Wèl had Reagan, met al zijn beperkingen, spoedig het gevoel dat er met Gorbatsjov zaken te doen vielen (dat had die andere conservatief, Margaret Thatcher, trouwens al vóór hem). Ook hier negeerde hij het advies van zijn dogmatische adviseurs. Kortom, dat er onder Reagans presidentschap een einde aan de Koude Oorlog gekomen is, kan niet helemaal toevallig zijn. Misschien is de wereldvrede meer gediend met tweederangsfilmacteurs dan met intellectuelen.

Tot slot nog één opmerking: het spijt mij dat aan de overtuigingskracht van De Galans betoog nog afbreuk gedaan wordt doordat de naam van Reagans minister van Buitenlandse Zaken consequent verkeerd gespeld wordt: Schultz in plaats van Shultz (zoals hij werkelijk heet).

J.L. Heldring