Rieneet op stap

In CS 16/2 bekritiseerde Renate Dorrestein de vertaalcriteria van het Nederlands Literair Produktie- en Vertalingen- fonds. Fondsdirecteur Rudi Wester reageert. Dorrestein ook.

door Rudi Wester

De negatieve indruk over het Nederlands Literair Produktie- en Vertalingenfonds die gewekt kan worden door het artikel van Renate Dorrestein in het cultureel supplement van vrijdag jl, noopt ons tot een reactie. Het is jammer dat het leuke verslag van Dorresteins grand tour door de VS voor de promotie van A Heart of Stone, ontsierd wordt door onterechte en onjuiste opmerkingen over waaraan een goede literaire vertaling moet voldoen om in de ogen van het Nederlands Literair Produktie- en Vertalingenfonds voor vertaalsubsidie in aanmerking te komen. Vooropgesteld moet echter worden dat het Fonds deze vertaling wel degelijk gesubsidieerd heeft, ook al voldeed deze niet aan de kwaliteitseisen die gewoonlijk aan een literaire vertaling gesteld worden.

Wat zijn de feiten? Sinds eind 1993 controleert het Fonds consequent de kwaliteit van de vertalingen waarvoor subsidie aangevraagd wordt. Als de vertaler niet voorkomt op onze lijsten van door adviseurs van het Fonds goedgekeurde vertalers, vragen we ongeveer 25 pagina's ongeredigeerde vertaling op, die dan door een adviseur, een professionele literaire vertaler, gechecked wordt op diverse onderdelen als stijl in de doeltaal, register, kennis van het Nederlands en vertaling van de realia (cultuurgebonden elementen). In september 1999, een paar maanden voordat A Heart of Stone bij Doubleday in Engeland zou verschijnen, kreeg het Fonds een subsidieaanvraag voor vertaalkosten. We volgden de gebruikelijke procedure, maar het rapport van onze beoordelaar was helaas negatief: het Engels was weliswaar goed, maar er waren veel dingen aan toegevoegd of veranderd, kortom het was een vertaling die geen recht deed aan de oorspronkelijke Nederlandse tekst. Ook zoals gebruikelijk, meldden wij de Engelse uitgeefster dat wij de vertaling in deze vorm niet konden subsidiëren, maar dat met enige verbeteringen er zeker wel een aanvaardbare vertaling uit de bus zou kunnen komen. Van de uitgeefster hoorden wij toen pas dat Dorrestein intensief met de vertaalster had samengewerkt en samen met haar de veranderingen had aangebracht. OK, het Fonds streek de hand over het hart en subsidieerde alsnog de vertaling. Er is dus geen sprake van, zoals Dorrestein in haar artikel beweert, dat zij de vertaling had moeten afwijzen. Het is niet ongebruikelijk dat een auteur die het Engels goed denkt te beheersen met de vertaler veel en intensief overlegt en eventueel wat veranderingen aanbrengt. Maar niet in zo'n grote mate van aanpassing aan de Engelse en Amerikaanse markt als Dorrestein gedaan heeft. Hoe groot deze aanpassingen waren, bleek uit het artikel 'How a Dutch novelist crossed the Atlantic' in het Amerikaanse literaire tijdschrift Poets and Writers van januari/februari 2001. Voor de Engelse uitgave van A Heart of Stone zegt de vertaalster Hester Velmans in dit artikel dat de auteur, Renate Dorrestein, én de Engelse uitgeefster, Marianne Velmans - inderdaad, de zuster van de vertaalster -, haar behoorlijk veel speelruimte gegeven hebben voor de vertaling. Bovendien, zo zegt zij, moet je als vertaler vaak vrijpostig met de tekst omgaan en afwijken van wat er letterlijk staat. OK, het is een opvatting. Nog merkwaardiger wordt het als het boek in Amerika moet verschijnen. Hester Velmans moet wéér aan het werk: alle amerikanismes - Velmans woont al sinds de jaren '70 in Amerika - die voor de Engelse vertaling er, terecht, waren uitgehaald, moeten weer terug geplaatst worden. Maar bovendien redigeert de Amerikaanse redacteur er zelf lekker ook nog wat op los. Dit gaat zelfs Dorrestein te ver. In hetzelfde artikel verklaart zij dat de vertaling toch wel erg 'veramerikaniseerd' is en dat kleine dingen, zoals een typisch Hollands verschijnsel als het bakken van space cakes, een culinaire handeling die in Amerika niet bekend is, veranderd is in het bakken van 'hash brownies'. Een gemiste kans om een prachtige Nederlandse gewoonte aan het Amerikaanse volk kond te doen! Ach, het zijn maar kleinigheden. Maar het is wel een uitvergroting van iets waar het Fonds én Nederlandse literaire auteurs altijd geducht rekening mee houden en tegen strijden: Amerikaanse uitgevers zijn namelijk altijd geneigd te redigeren bij het leven. Ten eerste omdat zij denken dat die domme Amerikanen al die ingewikkelde Europese literatuur niet kunnen begrijpen en ten tweede omdat lles op Amerikaanse bestseller-lectuur moet lijken. Want pas dan kunnen zij er ook een bestseller van maken. Een integere romanschrijver stemt gewoonlijk niet in met deze Amerikaanse vervlakking van een vertaling van een oorspronkelijk hoogwaarige literaire tekst. Hij/zij is immers trots op het geschrevene: zó is het bedoeld en zó moet het vertaald worden.

Vandaar ook dat het Fonds aan een kwaliteitsnorm voor vertalingen vasthoudt. Over het algemeen trachten wij trouwens onze 'regels' - die nu eenmaal nodig zijn wil men tot een enigszins objectiveerbare werkwijze komen - met de nodige liberaliteit toe te passen. Het aandeel van het Fonds in het succes, dat de Nederlandse literatuur de laatste jaren in het buitenland gekend heeft, lijkt de juistheid van onze werkwijze te bevestigen.

Misschien is Dorrestein in de roes van haar (door iedereen van harte gegunde) succes enigszins verblind geraakt voor het feit dat er afgelopen jaren heel veel mooie, tóch zeer leesbare én goedverkopende vertalingen van Nederlandse auteurs op de Engelstalige markt verschenen zijn, die voor Dorrestein het pad al geëffend hebben. Sommige vertalers hebben zelfs een vertaalprijs gewonnen, zoals Ina Rilke de Vondel Translation Prize voor haar vertalingen van Cees Nooteboom en Margriet de Moor, en Arnold Pomerans voor zijn vertaling van The Letters of Vincent van Gogh. Maar ook, ik doe maar een greep, zijn vorig jaar verschenen: In Babylon van Marcel Möring in de vertaling van Stacey Knecht (William Morrow), The Song and The Truth van Helga Ruebsamen door Paul Vincent (Knopf), The Two hearts of Kwasi Boachi van Arthur Japin en The Virtuoso van Margriet de Moor door Ina Rilke (resp. Knopf en Overlook Press), The Cave van Tim Krabbé door Sam Garrett (Farrar Straus) en in juni zullen All Souls van Cees Nooteboom door Susan Massotty (Harcourt Brace) en The procedure van Harry Mulisch door Paul Vincent (Viking/Penguin) verschijnen. Het zijn prachtige vertalingen die ruimschoots voldoen aan de heersende opvatting over wat een goede literaire vertaling is: een vertaling die recht doet aan de originele tekst en die in het juiste register in de doeltaal vertaald is. Hierbij hoort vanzelfsprekend dat de realia creatief in de doeltaal opgelost worden. Maar om dan, wat Renate Dorrestein doet, de Amerikaanse recensenten aan te halen die de vertaling van A heart of Stone 'deft', 'admirable' en 'effective' noemen, is helaas wat naïef. Ik moet de eerste buitenlandse recensent nog tegen komen die een vertaling zó met het oorspronkelijk Nederlands kan vergelijken, dat hij deze met recht als knap en bewonderenswaardig kan betitelen.

Rudi Wester is Directeur Nederlands Literair Produktie- en Vertalingenfonds

Geen knarsproza

door Renate Dorrestein
Het lijdt geen twijfel dat het Nederlands Literair Produktie- en Vertalingenfonds de afgelopen jaren een fors aantal Nederlandse boeken over de grens heeft gebracht.

Maar heeft dat in alle gevallen ook zoden aan de dijk gezet en hebben die boeken het publiek gekregen dat zij verdienden? Van een aantal van de vertaalde collega's die Rudi Wester opsomt, weet ik dat zij erg teleurgesteld zijn over hoe hun werk 'het doet', in het buitenland. Dat is jammer: er zijn wouden voor gekapt, er zijn vertalershonoraria voor betaald en tal van inspaningen voor gepleegd. Met als resultaat dat zo'n boek dikwijls uiteindelijk alleen maar mooi staat te pronken op de lijst van het Fonds, en het niet zijn weg naar de lezers vindt - wat toch de hele opzet was, anders konden we het allemaal net zo goed laten.

Dat een boek niet aanslaat, kan allerlei redenen hebben. Maar bij een buitenlandse editie is het in elk geval zaak ervoor te zorgen dat het niveau van de vertaling optimaal is. Dat betekent mijns inziens niet dat er strikt naar de letter vertaald moet worden, dat betekent het juist bijna per definitie niet. Je krijgt dan knarsend proza, vol culturele en lokale onbegrijpelijkheden voor niet-Nederlanders. Het voorbeeld van de hash-brownies dat Rudi Wester aanhaalt, is daar een goed voorbeeld van. Ik had persoonlijk geen behoefte om het Amerikaanse publiek 'space- cake' door de keel te duwen als ze niet eens zouden weten wat dat is. Toen Janet Goldstein, mijn Amerikaanse redacteur, die wijziging voorstelde, ben ik er meteen mee accoord gegaan. Ik zou niet weten hoe Rudi Wester weet dat dit 'zelfs' mij 'te bar' zou zijn geweest. Dat Goldestein er 'zelf ook nog wat lekker op los redigeerde' is ook een opmerkelijke vrije interpretatie. Na het misdrijf van het ombakken van de space-cake is Goldsteins enige andere ingreep de volgende geweest: in mijn boek is sprake van een progesteron-behandeling bij postnatale depressie. Die behandeling bestaat niet in de Verenigde Staten. Voor het begrip van de lezer hebben we toen, in overleg, besloten te spreken van 'a treatment with the right medication'. Een grove aantasting? Nee toch!

Daarnaast wijkt het Amerikaans-Engels in veel grappige details af van het Engels dat de Britten spreken (zoals iedereen bij raadpleging van een Engels woordenboek zelf kan vaststellen). Toen ik jaren geleden in de Verenigde Staten les gaf in creative writing, bezorgde ik mijn studenten menig vrolijk moment door een Brits in plaats van een Amerikaans woord te gebruiken, zoals 'rubber' in plaats van 'eraser'. In de Amerikaanse editie van A Heart of Stone is steeds zorgvuldig voorzien in het juiste idioom, waardoor 'a nappy' veranderde in 'a diaper', enzoverder. Rudi Wester noemt dat 'merkwaardig', ik noem het een daad van gezond verstand, waarbij de lezers en ik alleen maar baat hebben, want niemand hoeft zich nu af te vragen wat ik precies bedoel. 'Ten koste van wat?' gebeuren zulke ingrepen, vraagt Rudi Wester zich af. Inderdaad, ten koste van wat, in hemelsnaam? In het Nederlands probeer ik zo toegankelijk mogelijk te schrijven en de fictionele droom voor de lezer zoveel mogelijk intact te laten, opdat hij of zij niet telkens vanwege rare details wakker schrikt. Als buitenlandse vertalers en redacteuren mij helpen om die toegankelijkheid ook in een andere taal te bevorderen, dan zou ik toch bepaald niet goed snik zijn om hun suggesties niet dankbaar op te volgen. Ik wil graag gelezen worden: daarvoor schrijf ik nu eenmaal.

Het is flauw dat de directeur van een door de overheid gefinancierde instantie ter promotie van de Nederlandse literatuur in het buitenland, zo uithaalt naar 'bestsellers' en naar de manieren waarop een boek aantrekkelijk kan worden gemaakt voor de lezers voor wie het is bestemd. We mogen gerust aannemen dat ze bij het Fonds dolgraag zouden willen dat ze wat vaker een vertaalde Nederlandse bestseller hadden - maar blijkbaar niet helemaal weten hoe dat voor elkaar te krijgen is. Misschien steekt het een beetje dat dit succes mede tot stand is gekomen door een vertaling die van meetafaan geen genade kon vinden in de ogen van het Fonds, en waarvan je achteraf dus kunt overwegen of die wel juist beoordeeld is. De auteur, haar agent, haar buitenlandse uitgevers en redacteuren zijn er wel over te spreken. En slecht voor het aanzien van de Nederlandse literatuur kan het ook niet zijn om nu eindelijk eens een Nederlands boek in een Amerikaanse hitlijst te hebben staan.

Dit alles is overigens de afgelopen week, op mijn initiatief, in extenso tussen Rudi Wester en mij besproken - en niet voor het eerst. Ik ben al ruim een jaar bezig de opinies te ontzenuwen die het Fonds ongevraagd over de vertaling van mijn boek ventileert, omdat ik vind dat Hester Velmans beter verdient. De vertaling was wel degelijk afgekeurd: daarvan ben ik telefonisch op de hoogte gebracht door Rudi Wester. Toen zij vervolgens van mij vernam dat ik nauw met Hester had samengewerkt, raadde ze mij 'met klem' af mijn eigen intuïtie te volgen. Hester Velmans was zo'n slechte vertaalster, zo kreeg ik te verstaan, dat zij nooit op de lijst van het Fonds opgenomen zou worden en andere Nederlandse auteurs zouden nadrukkelijk worden gewaarschuwd voor samenwerking met haar. Ik hield mijn poot stijf, autoriseerde de vertaling, en de rest is geschiedenis.

Archief CS