Het directe bewijs was er niet. Maar op basis van 'afgeleide' feiten kwamen de Schotse rechters in Kamp Zeist gisteren tot een opmerkelijk vonnis.

Door onze redacteur STEVEN DERIX

KAMP ZEIST, 1 FEBR. Eén veroordeling en één vrijspraak: het vonnis in het Lockerbie-proces kwam gisteren als een verrassing. De Schotse rechtbank in Kamp Zeist veroordeelde de Libiër Abdel Basset al-Megrahi (49) tot levenslange gevangenisstraf wegens de moord op de 270 mensen - slachtoffers van de bomaanslag in 1988 op een Amerikaanse Boeing 747 boven het Schotse Lockerbie. Van deze straf moet al-Megrahi ten minste 20 jaar uitzitten. Medeverdachte al-Amin Khalifa Fhima (44) werd vrijgesproken; nog dezelfde avond verliet hij Kamp Zeist met onbekende bestemming.

Het vonnis heeft bij de nabestaanden gemengde gevoelens opgeroepen. Als beyond a reasonable doubt is komen vast te staan dat al-Megrahi de man achter de bom aan boord van vlucht Pan Am 103 was, hoe kan het dan dat Khalifa Fhima vrijuit gaat? "Op zich ben ik opgelucht over het vonnis", zei een Amerikaanse. " Maar toen Fhima de rechtszaal verliet, brak mijn hart." De Lockerbie-zaak was een ingewikkelde puzzel. Direct bewijs dat al-Megrahi en Khalifa Fhima achter de aanslag zaten, is er niet, zo gaf ook hoofdaaklager Alistair Campbell toe in zijn requisitoir van 10 januari. Uit het vonnis blijkt bovendien dat de rechters ook het indirecte bewijs tegen de twee voor een groot deel als ondeugdelijk beschouwen. Zo vegen de lords de vloer aan met kroongetuigen als de Libische overloper Abdul Majid Giaka en doen ze een verklaring van de Zwitserse elektronicafabrikant Edwin Bollier af als " behorende tot het domein der fictie, in het bijzonder dat van de spionagethrillers." Om te begrijpen wat lord Sutherland, lord Coulsfield en lord Maclean tot een een veroordeling heeft gebracht, is één juridische term cruciaal: to infer (afleiden, concluderen). Als een direct verband tussen twee gebeurtenissen niet kan worden bewezen, dan kan dat verband aan de hand van indirect bewijs soms op een betrouwbare manier worden afgeleid, zo zegt het Schotse recht. Het requisitoir van hoofdaanklager stond vol met inferences. In het vonnis van de drie rechters worden deze 'afgeleide' conclusies op hun deugdelijkheid getoetst.

Een aantal zaken staat onomstotelijk vast. Vlucht PanAm 103 van Londen naar New York werd op 21 december 1988 boven Lockerbie uiteengereten door een semtexbom die was verstopt in een Toshiba 'bombbeat' radiocassetterecorder. Deze bom werd aan boord gebracht in een bruine Samsonite-koffer, volgepropt met kledingstukken die een Libische man voor de aanslag had gekocht in de boetiek van Tony Gauci, op Malta. Om de bom tot ontploffing te brengen, werd een tijdschakelaar van het type MST-13 van de Zwitserse firma Mebo gebruikt. Hoewel de verklaringen van directeur Bollier voor het grootste deel onbetrouwbaar zijn, staat vast dat Mebo een flink aantal 'timers' aan de Libische geheime dienst heeft geleverd.

Bij de bewijsvoering voor de manier waarop de bom aan boord van Pan Am 103 werd gesmokkeld - cruciaal in de Lockerbie-zaak - gaat de rechtbank uit van 'afgeleide' conclusies. Volgens het Schotse openbaar ministerie is de bom vanaf Malta via Frankfurt naar Londen gesmokkeld. Volgens de lords kan uit de laadgegevens van Frankfurt inderdaad worden "afgeleid" dat een onbeheerd stuk bagage van vlucht KM 180 uit Malta werd overgeheveld naar Pan AM 103A naar Heathrow, die enkele uren later de noodlottige vlucht PanAm 103 werd. Dat dit de bomkoffer was, staat niet onomstotelijk vast - de koffer zou ook op een andere manier aan boord van PanAm 103 kunnen zijn geraakt. Niettemin is de conclusie dat de Lockerbie-bom zijn reis op Malta begon "onweerstaanbaar", aldus de rechters. Al met al kan op basis van al het voorgaande "de duidelijke conclusie worden getrokken dat de idee, planning en uitvoering van de samenzwering die leidden tot het plaatsen van een explosief van Libische origine was."

Hiermee is de schuld van beide verdachten nog niet bewezen. Weliswaar blijkt uit het dagboek van al-Amin Khalifa Fhima dat hij in opdracht van al-Megrahi bagagelabels van Air Malta achterover drukte, maar dat is dan ook het enige bewijs tegen Fhima. Getuigenissen van overloper Giaka ("een onbetrouwbare getuige") als dat Fhima een voorraad semtex in zijn bureaula zou hebben gehad en met al-Megrahi op Malta in de weer was met een bruine koffer, worden door de rechters niet in beschouwing genomen. Volgens het Schotse OM was Fhima "in de positie om en leverde hij inderdaad de beslissende assistentie voor het aan boord brengen van de koffer". De rechtbank vindt deze opeenstapeling van inferences onacceptabel. Fhima gaat vrijuit.

Al-Megrahi is een ander verhaal, vinden de rechters. Allereerst is daar het valse paspoort, waarmee al-Megrahi op 20 december 1988, een dag voor de aanslag, naar Malta reisde. Deze reis is des te verdachter, aangezien vaststaat dat hij een leidinggevende positie in de Libische geheime dienst had. Tenslotte is de 'identificatie' van al-Megrahi door Tony Gauci een doorslaggevende factor. In de rechtszaal wees Gauci opnieuw naar de Libiër als de man die waarschijnlijk de kledingstukken heeft gekocht. Een honderd-procent herkenning was het niet. Toch vormt Gauci's verklaring, samen met het andere indirecte bewijs, een "reëel en overtuigend patroon", aldus de rechters. Al- Megrahi is schuldig. De Lockerbie-zaak is er een met veel onzekerheden, zeggen de lords in het vonnis. "We realiseren ons dat het gevaar bestaat dat uit een veelheid van tegenstrijdig bewijs een patroon of conclusie wordt getrokken, die niet gerechtvaardigd is."