De jaren '90 van constante economische groei hebben tienduizenden Amerikanen waanzinnige rijkdom gebracht. Maar de omslag kwam onverwacht snel. Sinds een paar weken wordt in de VS het woord 'recessie' weer gehoord. Veel economen zeggen sussend dat het een 'zachte landing' zal worden. Kan aantredend president Bush met zijn geplande belastingverlaging de economie opnieuw vaart geven? Of werkt dat Keynesiaanse recept niet meer?

Door Marc Chavannes

Zelfs Yahoo! en Cisco, twee reuzen van de Amerikaanse internet-economie, kwamen deze week met winstwaarschuwingen. Net als Microsoft en Hewlett Packard. Het waren lang geen rode cijfers, maar het dreunde harder door dan het nieuws dat Montgomery Ward na 128 jaar zijn vertrouwde keten van 250 warenhuizen vrijwel sloot. Net als de kortstondig succesvolle elektronische speelgoedhandel eToys.

In het moeizame kerstseizoen was er één Amerikaanse speelgoedfabrikant die het het boven verwachting goed deed: de Pleasant Company, uit Middleton, Wisconsin. Die maakt furore met een natuurechte, historische meisjespop, Kit, een all American girl uit de tijd van de Depressie. Zijn Amerikanen echt zo bang dat die gevreesde jaren terugkomen dat zij er hun kinderen mee laten spelen?

De omslag is toch nog snel gekomen. Sinds een paar weken wordt het woord 'recessie' weer gehoord. Dat is lang anders geweest. Voor een hele generatie Amerikanen is recessie een onbekend begrip. De jaren '90 van constante economische groei hebben tienduizenden waanzinnige rijkdom gebracht, vooral op Wall Street en in de dot.com-wereld, en nog steeds aanzienlijke welstand voor miljoenen die niet eens meededen in de nieuwe economie. Het gevoel van economische superioriteit werd in 2000 versterkt door het wegzakken van de euro, wat reizen op het oude continent tot een prettig soort droom maakte, met beperkte gevolgen voor de credit card.

De zorgelijke berichten volgen elkaar nu zo snel op dat men al bijna weer vergeten is hoe mooi de jaren van inflatievrije groei met minieme werkloosheid waren. 1999 was een absoluut topjaar. Vorig jaar bereikte de Dow Jones (van klassieke aandelen) zijn hoogtepunt (11.723) al in januari, om 15 procent naar beneden te sukkelen tot een bodem in oktober (9975). De Nasdaq, waar de high tech-aandelen worden verhandeld, bereikte op 10 maart een uitzonderlijke top (5049), die via een wilder patroon op 30 november een vloer bereikte van 2598. Dat betekende gemiddeld een halvering, voor sommige fondsen was het drama groter. Deze week bewoog de Nasdaq zich na drie dagen winst nog steeds rond dat bodemniveau.

Vorig jaar klaagden de yuppen van Silicon Valley nog in de San Francisco Chronicle en de San Jose Mercury News over hun gebrek aan tijd voor dating op niveau, en het bijkomend probleem om vrienden en vriendinnen te vinden die niet op hun geld uit waren. Toen de aandelen inzakten, verdampten hun aandelenopties mee en moesten zij weer gewoon aan het werk. Althans de Porsche wegdoen. Zoals de al te gretige beleggers hun handen vorig jaar ook brandden op de Nasdaq. Amerika lag er niet wakker van. De huifkar van de vooruitgang trok verder.

Sinds midden december is de sfeer radicaal veranderd. Zodra hij zeker was van zijn overwinning ging aanstaand president Bush waarschuwen voor een dreigende neergang in de economie. De boodschap was duidelijk: hij had het niet gedaan als het straks moeilijker zou gaan. Dat kwam hem op een fikse uitbrander te staan van Clintons topeconomen. Minister van Financiën Larry Summers wees er vlak voor Kerstmis nog op dat de fundamentele kenmerken van de Amerikaanse economie gezond waren. De middenstand overschaduwde die boodschap door zeer zorgelijk over de uitblijvende kerstinkopen te spreken. Vooral computers en auto's bleven in groten getale in de winkels staan.

Tot dan was de centrale bank immuun gebleven voor oproepen de rente te verlagen. Fed-president Alan Greenspan verhoogde de rente in '99 en 2000 in een serie stapjes omdat hij bang was voor oververhitting van de economie. Nu liet hij de rente ongemoeid en hintte dat een verlaging geboden zou kunnen zijn. Bush zat in Texas net in een besloten vergadering met zijn favoriete captains of industry toen de Fed op 3 januari het rentewapen hanteerde. Zonder Bush zelfs maar te hebben gebeld. De belangrijkste rente ging naar beneden, van 6,5 naar 6 procent.

De maatregel kwam eerder dan verwacht en was steviger dan meestal. Was de Fed extra bezorgd, wist de Fed meer dan andere mensen? "Je zou het denken", zegt Brad De Long, hoogleraar economie aan de Universiteit van Californië in Berkeley. Hij werkte voor het ministerie van Financiën onder president Clinton (van '93 tot '95) en gold als een van de beste studenten van Larry Summers aan Harvard. De Long: "Waarschijnlijk wist de Fed dat de kerstverkopen veel slechter waren dan toen bekend was. Zij zag dat voor het eerst in jaren en maanden een recessie tot de mogelijkheden behoorde." Voorlopig is het nog te vroeg om te zeggen of het een zachte landing of een recessie wordt, meent de Californische econoom. Maar gisteren nog verzekerde Martin Bailey, voorzitter van de Raad van economische adviseurs van het Witte Huis, dat er geen recessie komt. De regering verwacht nog steeds een groei van 2,7 procent voor dit jaar. Volgens de definitie is sprake van recessie als er zes maanden negatieve economische groei optreedt. In de vier kwartalen die eind juni 2000 eindigden groeide de Amerikaanse economie gemiddeld 6,1 procent. Blue Chip Economic Indicators verwacht dat de groei van medio 2000 tot medio 2001 gemiddeld nog maar 2,2 zal zijn geweest.

De meeste economen houden het daar voorlopig op. De investeringsbank Morgan Stanley Dean Witter kwam deze week met een somberder beeld. Zij voorspelde voor het eerste halfjaar 2001 een negatieve groei: de economie zou met 1,25 procent op jaarbasis krimpen. Barry Bosworth, die hoge ambtelijke functies bekleedde onder de Democratische presidenten Johnson en Carter, is econoom en als senior fellow verbonden aan de Brookings Institution in Washington. Hij noemt dergelijke voorspellingen "overdreven en gevaarlijk".

Volgens Bosworth is Wall street in paniek geraakt doordat veel aandelen zijn gekelderd. "Maar de beurs houdt weinig verband met de echte economie. De beurzen verkeerden in een staat van 'irrationele exuberantie', zoals Greenspan terecht heeft gezegd. Die lucht is er nu een beetje uitgeperst. De beurs wilde graag dat de rente naar beneden ging, want dat stimuleert de economie en dat helpt de beurs allicht, maar dat laatste was niet het doel van de Fed."

De Brookings-econoom meent dat de economie op het ogenblik onnodig somber wordt voorgesteld omdat er een nieuwe president aankomt. "Wij hebben daarin een lange traditie. Presidenten willen de economie graag in een staat van recessie overnemen en in een boom achterlaten. Clinton paste dit recept in '93 ook toe. Bush heeft een extra reden om de economische situatie zwart voor te stellen. Hij wilde de belastingen toch al verlagen en ziet nu een extra argument in deze sombere verhalen. Politici overdrijven haast altijd. Het gebeurt op hooguit anekdotische basis. De onderliggende gegevens geven er geen aanleiding toe."

Bush wordt op zijn wenken bediend door partijgenoten in het Congres. Hoewel de Republikeinse fractievoorzitter in het Huis van Afgevaardigden, Denis Hastert, weinig voelde voor het kolossale plan tot verlaging van de inkomstenbelasting over de hele linie, hebben andere leiders in Senaat en Huis nu de toorts overgenomen. En zij zeggen wat Bush wil horen: flinke verlagingen met terugwerkende kracht tot 1 januari 2001 zijn hét middel om het land te behoeden voor recessie. Bush heeft niet gezegd of hij zijn plan versneld wil invoeren. Dat kost hem veel geld dat hij onder meer aan versterking van de krijgsmacht wil uitgeven. Hij voerde campagne op een plan dat geleidelijk vanaf 2002 inging en de belastingen in tien jaar met 1,6 biljoen dollar zou verlagen. Het zou betaald worden uit het begrotingsoverschot. Overleeft dat een pre-recessie of erger? Onafhankelijke economen wijzen er op dat bij een lagere groei de belastingopbrengsten nog steeds hoger zijn dan een paar jaar terug. Dat voedt het surplus. Maar nu al zijn de vermogenswinsten op aandelen sterk geslonken. De belastinginkomsten daarop dus ook. Er zal per saldo dus minder overschot zijn om weg te geven.

Volgens Brookings-econoom Bosworth is het voorstel van de Republikeinen om versneld de belastingen te verlagen een illusie. Ten eerste zullen Democraten en Republikeinen, die vrijwel even veel zetels hebben in het Congres, maanden tegen elkaar opbieden. Bovendien helpt het plan van Bush om ieders belasting procentueel evenveel te verlagen de economie maar in beperkte mate. De grootste winst wordt geboekt door de rijksten, en de ervaring leert dat die 90 procent van wat zij terugkrijgen sparen en dus niet consumptief uitgeven.

Bosworth en De Long uit Berkeley zijn het er over eens: belastingen zijn niet het middel om een recessie af te wenden. Daar is het rente- instrument het meest geëigend voor. Fiscale politiek is langetermijnbeleid.

Zij staan daarmee lijnrecht tegenover de opvattingen van Larry Lindsey, een ook al aan Harvard gepromoveerde econoom die van '91 tot '97 naast Greenspan lid van de Federal Reserve Board was en het brein is achter de economische Bush-plannen. Hij is vorige week benoemd tot economisch adviseur van de nieuwe president.

Lindsey, die als jeugdig econoom al op het Witte Huis onder Reagan werkte, heeft in 1990 een fel pleidooi gepubliceerd voor belastingverlaging als middel om een economie te stimuleren: The growth experiment. How the new tax policy is transforming the US economy. Hoewel Reagan een geweldig begrotingstekort had achtergelaten, rekende hij voor dat de belastingopbrengsten door flinke, algemene belastingverlagingen minder dalen dan men zou verwachten: het vliegwieleffect van de grotere bestedingsvrijheid van burger en ondernemer genereert weer extra belastingen. Clintons ministers van Financiën Rubin en Summers, en Fed-president Greenspan, hebben de voorkeur gegeven aan verlaging van de nationale schuld.

Links en rechts hebben de rollen wat dit betreft omgedraaid in Amerika. Bush heeft het nooit over de staatsschuld. Toen hij vorig jaar de Verenigde Staten afreisde, verkocht hij zijn belastingplan als een middel om van het overschot af te komen, 'het teruggeven van het geld van de burger'. "Ik vertrouw op uw wijsheid om het geld te besteden dat u met uw eigen arbeid heeft opgebracht. De Democraten hebben meer vertrouwen in de Washingtonse bureaucratie." Dat argument wordt dezer dagen niet meer gehoord. Nu is belastingverlaging hét middel om de economie op te peppen.

De bekende Amerikaanse econoom Paul Krugman, tegenwoordig verbonden aan de universiteit van Princeton, heeft die nieuwe argumentatie woensdag in zijn New York Times-rubriek (met cijfers in de hand) ontmanteld. Zijn conclusie: "Het is opmerkelijk hoe grondig George W. Bush' mensen schijnen te zijn bekeerd tot een primitief Keynesiaanse visie op economische politiek. Toevallig een visie die hen een extra rechtvaardiging geeft om de belastingen te snijden in een mate die zelfs gematigde Republikeinen excessief vinden." Voorlopig moeten Amerikaanse ondernemers en consumenten zelf een pad zien te vinden door dit oerwoud van hele, halve en onbewezen waarheden. Niemand weet of zij de aanschaf van een computergestuurde grasmaaimachine uitstellen uit angst voor een recessie, of in afwachting van een belastingverlaging. Intussen hebben Amerikanen wel op grote schaal in aandelen belegd, en als die sterk dalen, hebben zij minder te besteden, stelt H. Hemmes vast. Deze beleggingsstrateeg bij Iris, het researchbureau van Rabo en Robeco in Rotterdam, meent dat er al "veel pessimisme in de koersen van Amerikaanse aandelen verwerkt zit". Met andere woorden: als die koersen terugveren, krijgt men weer ruimte en durf om de winkel in te gaan. Hemmes' totaalbeeld is ook: zachte landing, geen recessie.

De Fed heeft ondernemers vorige week vast wat meer ruimte gegeven om te (blijven) investeren en consumenten het vertrouwen geschonken dat het lange feest niet voorbij hoeft te zijn alleen de muziek wordt iets zachter gezet. Zoals Barry Bosworth zegt: "Misschien had Greenspan de rente vorig jaar wel wat te ver opgeschroefd. Maar dat geeft niet, die kan ook weer omlaag. Ik ben er van overtuigd dat als het nu niet genoeg is, de Fed de rente straks nog wat verder verlaagt. En het prettige voor Europa is dat de euro wel vaart bij de onzekerheid over de Amerikaanse economie. Hier kwam het bizar over dat de Europese Centrale Bank door de val van de euro zo bang was voor inflatie dat zij bij een werkloosheid van tien procent de rente verhoogde. Nu de euro ich herstelt kan Europa gerust zijn. Al het geld van de wereld stroomt niet meer naar de Verenigde Staten toe. Dat moet goed nieuws zijn. Voor zwakkere economieën kan een afzwakking van de Amerikaanse groei nadelige gevolgen hebben. Wat dat betreft is het goed dat dit nu komt, en niet twee jaar geleden. Toen stond de wereleconomie er veel slechter voor. Het ergste in Azië is voorbij."

Bush verwelkomde het nieuws van Greenspans renteverlaging vorige week als een succes van zijn eerste stappen op het slappe koord van de economische politiek. Brad De Long, de econoom in Berkeley, denkt niet dat de aanhoudende zwaar weer-berichten van Bush en de zijnen het klimaat of de Fed hebben beïnvloed. "Zelfs als je de economie naar beneden praat heeft dat op korte termijn geen enkel effect. Als zij al zouden proberen invloed uit te oefenen op deze manier, zou het een gebrek aan deskundigheid zijn. Dat werkt pas eind dit jaar, begin volgend jaar door in de cijfers. In 2002 zijn de eerste tussentijdse verkiezingen in dat jaar kan Bush helemaal geen slecht economisch nieuws gebruiken."

Zie ook:

Recessie komt als dief in de nacht (12 januari 2001)
Angst voor recessie (9 januari 2001)
Stilte voor de storm voor inflatie Nederland (8 januari 2001)
Rente VS lager na verrassingsactie (4 januari 2001)
Rentestap Greenspan is ook politiek signaal (4 januari 2001)

( a d v e r t e n t i e s )