Rechterhand Kok wil ideeën uitvoeren, niet bedenken

Deze week wordt Wim Kuijken als nieuwe secretaris-generaal van het ministerie van Algemene Zaken de meest invloedrijke adviseur van premier Wim Kok. Profiel van 'de machtigste ambtenaar' van Nederland.

Door Cees Banning en Gijsbert van Es

De agenda van Wim Kok is veranderd. Toen de premier in 1994 zijn intrek nam in het Torentje ging driekwart van de afspraken die zijn secretaresse Betsy Dijk maakte over sociaal-economische en financiële onderwerpen. Maar de tijden zijn veranderd. Nederland boekt inmiddels overschotten op de begroting. Massa-werkloosheid is vervangen door een krappe arbeidsmarkt. Veel economische en financiële beslissingen worden in Brussel en Frankfurt genomen. Bij een andere agenda hoort een andere secretaris-generaal.

Vorig jaar liet Koks secretaris-generaal Ad Geelhoed weten dat hij was uitgekeken op Algemene Zaken. Daar kwam bij dat de verhouding tussen de twee sociaal-democraten de afgelopen vier jaar enigszins was bekoeld.

Medio jaren negentig wekten Geelhoeds uitgesproken opvattingen over het belang van marktwerking, de noodzaak van investeren in infrastructuur en de gevolgen van de Europese integratie de belangstelling van premier Kok die op zoek was naar een opvolger voor de VVD'er Ton van de Graaf. Samen met zijn collega's werkte Geelhoed aan Agenda 2000 Plus: de nieuwe infrastructuur van Nederland. Hij maakte ruwe schetsen ('houtskoolschetsen', zoals Kok ze later zou typeren) van Nederland in de 21ste eeuw. De doorgaans gereserveerde premier was laaiend enthousiast. De ruimtelijke inrichting van Nederland vond Kok in de tweede helft van zijn eerste kabinetsperiode een van de boeiendste aspecten van het premierschap. Dat was een van de redenen om de sociaal- democraat Geelhoed te benoemen tot zijn belangrijkste ambtelijk adviseur.

De houtskoolschetsen zijn inmiddels vertaald in nota's en beleid. De jurist Geelhoed wilde zijn oude vak, Europees recht, weer oppakken. Deze zomer werd bekend dat hij advocaat-generaal wordt bij het Europese Hof van Justitie in Luxemburg. De premier kon op zoek naar een opvolger.

De PvdA'er drs. W.J. Kuijken, secretaris-generaal op Binnenlandse Zaken, stond bovenaan het lijstje van Kok met daarop ook nog de namen van de topambtenaren Rob Visser (Algemene Zaken, partijloos) en Jan Willem Holtslag (Binnenlandse Zaken, D66). De premier was onder de indruk geraakt van Kuijkens optreden als crisismanager bij grote operaties (millennium-bug, Europees kampioenschap voetbal), affaires (Peper) en rampen (Enschede). Op een vrijdag in de zomer, in de pauze van de ministerraad, kreeg Kuijken een telefoontje van zijn politieke baas, minister Klaas de Vries, met het verzoek of hij iets voelde voor de functie van secretaris-generaal op Algemene Zaken. Vier dagen later sprak Kuijken met premier Kok op het Catshuis. Na een gesprek van tweeënhalf uur was de zaak snel beklonken, onder één voorwaarde: de vrouw van Kuijken, Pien Zaaijer, zou haar instemming moeten geven èn een andere baan krijgen. Zij is namelijk raadadviseur op het ministerie van Algemene Zaken en de secretaris- generaal coördineert het werk van de raadadviseurs. Kuijken wilde niet de baas worden van zijn vrouw.

De verhuizer die dezer dagen de spullen van Kuijken van Binnenlandse Zaken naar Algemene Zaken brengt, kan de spullen van Zaaijer mee terugnemen. Zij wordt hier namelijk hoofd bestuur- en wetgeving. Met lede ogen ziet Kok haar gaan, want ze was zijn enige vrouwelijke adviseur en Kok is zeer op haar gesteld. Zo was zij na de Tweede- Kamerverkiezingen in 1998 secretaris van (in)formateur Kok. Afgelopen vrijdag kreeg Holtslag de 'troostprijs'; hij werd benoemd tot opvolger van Kuijken op Binnenlandse Zaken.

Kuijken geldt als een ambtenaar pur sang. "Ik verdien tussen de 2,2 en 2,3 ton per jaar", zei hij afgelopen zomer tegen de Volkskrant. "Een topfunctie bij de rijksoverheid oefent grote aantrekkingskracht uit. Er wordt gejaagd door headhunters, ook op mij. Met salarissen van vier ton, een half miljoen gulden per jaar. Maar ik zit gebakken aan de publieke sector. Ik houd van invloed. Ik zie mezelf geen zeepjes verkopen."

Bram Peper gebruikt de omschrijving "ambtenaar by birth" voor Kuijken. "Hij kan prachtig spreken over de publieke zaak en loyaliteit en integriteit", zegt de voormalige minister van Binnenlandse Zaken. "Hij toont daarbij een gespeelde bescheidenheid, maar intussen kijkt hij voortdurend spiedend om zich heen om te zien hoe de lijntjes lopen. Hij voelt zich als een vis in het water op het snijvlak en politiek en bureaucratie."

Algemene Zaken is wat dat betreft het Haagse walhalla. Op het departement werken slechts 340 mensen, tegen bijvoorbeeld 4.480 ambtenaren op Binnenlandse Zaken. Maar op Algemene Zaken, het departement van de premier, komen alle bureaucratische en politieke lijnen samen. De secretaris-generaal van AZ geldt als de meest invloedrijke ambtenaar van Nederland. "Algemene Zaken rangeert de wagons", zei Geelhoed een paar jaar geleden. "De inhoud van beleid wordt op de verschillende departementen gemaakt. Wij proberen er een trein van te maken die kan rijden. AZ staat voor eenheid van beleid."

Wilhelmus Johannes Kuijken (1952) groeide op in een hecht en gereformeerd gezin in Amsterdam-Zuid. Niet orthodox: op zondag mocht wel naar het voetbal worden gekeken, maar meedoen was heidens. Zijn vader had zich opgewerkt tot organisatie-adviseur. "Mijn twee broers, zuster en ik kregen veel mogelijkheden om ons zo breed mogelijk te ontwikkelen", vertelt Kuijken. Naast school werd er veel aan sport en muziek gedaan. Op de schoorsteenmantel stond het VU-busje van Abraham Kuyper, dus het was een uitgemaakte zaak dat Wim na zijn gymnasium-bèta zou gaan studeren aan de Vrije Universiteit. In 1972 begon hij met zijn studie economie. Van zijn ouders mocht hij een jaar besteden aan het bestuurswerk. Hij was actief in een commissie van de Universiteitsraad en voorzitter van de studentenvereniging Institutio Amacitia Nostre (het genootschap van onze vriendschap). "Wim zette de ramen open", zegt medebestuurder Henk Schulte Nordholt. Het driedelig grijze "bestuursuniform" werd afgeschaft en er werd toenadering gezocht met de studentenvakbond. De nieuwe aanpak had succes: het aantal leden verdubbelde in één jaar tijd. Daarnaast was Kuijken bestuurlijk actief als voorzitter van de basketbalvereniging ASVU, die hij voorzag van een sponsor: de wodka-producent Smirnoff.

De economiestudent werd lid van de PvdA van Joop den Uyl. De spreiding van kennis, macht, en inkomen sprak hem aan. Nog steeds. "Je moet de scherpe kantjes eraf halen om mensen in een samenleving ook echt te laten samenleven", vindt Kuijken nog steeds.

Kuijken is een doener, geen wetenschapper. Na zijn studie werd hij in 1979 ambtenaar op het ministerie van Economische Zaken. Na zes jaar maakte hij de overstap naar Binnenlandse Zaken, waar hij hoofd bureau secretaris-generaal werd. "Ik vind dat veelbetekenend", analyseert Bram Peper nu. "SG's, hoofd bureau SG: dat zijn spinnen in het web, dat is hét knooppunt in de routing van stukken, daar komen alle belangen van politiek en bureaucratie samen." Volgens Peper heeft Kuijken "een feilloos gevoel voor macht, hij heeft er echt heel veel verstand van".

Van 1988 tot 1991 was hij directeur interbestuurlijke betrekkingen en informatievoorziening en nauw betrokken bij de sociale vernieuwing. Met CDA-staatssecretaris Dieuwke de Graaff-Nauta probeerde hij de grote steden te overtuigen om de regionale bestuurlijke samenwerking uit te breiden.

Als gemeentesecretaris van Den Haag kon hij de daad bij het woord voegen. Den Haag kampte op dat moment met grote financiële problemen, memoreert de toenmalig burgemeester Ad Havermans. "Toen Wim na vier jaar weer opstapte, was de klus grotendeels geklaard." De CDA'er Havermans noemt Kuijken een "strategische manager" die , "dicht tegen de politiek aanhangt". Havermans: "Hij weet precies wat er politiek speelt, maar vindt dat de politiek de besluiten moet nemen. Die voert hij loyaal uit; de politiek blijft verantwoordelijk."

Naar eigen zeggen ambieert Kuijken geen politieke carrière. "Ik voel me meer thuis in het bestuurlijke advieswerk en management van een organisatie", zei hij bij zijn aantreden in Den Haag in de Haagsche Courant. "Daar kan ik mijn kwaliteiten beter kwijt dan in de politiek."

De gemeente bleek een intermezzo in de carrière van Kuijken. Medio jaren negentig keerde hij terug op Binnenlandse Zaken. Als SG volgde hij Jozias van Aartsen op, die minister van Landbouw was geworden in het eerste paarse kabinet. De PvdA'er Kuijken kwam te werken onder de VVD'er Hans Dijkstal. "Wij konden het uitstekend met elkaar vinden, hij als sociaal-democraat en ik als liberaal", zegt Dijkstal. "We denken hetzelfde over markt en overheid. Er wordt vaak gedaan alsof dat tegenstellingen zijn: óf markt, óf overheid. Het gaat natuurlijk om de mix van die twee: marktprikkels bij de overheid, overheidssturing in de marktsector. Kuijken heeft daar een scherp oog voor."

Ook heeft Kuijken strenge opvattingen over de integriteit van de overheid. Als gemeentesecretaris opende hij de discussie over relatiegeschenken. Volstrekte openheid is de beste manier om elke schijn te vermijden, luidt zijn devies in het gemeentelijk personeelsblad. Ambtenaren die veel flessen (relatie)wijn krijgen "doen er goed aan alles onder collega's te verdelen", luidt het dwingende advies.

De relatie met Dijkstals opvolger, Bram Peper, was vanaf het begin moeizaam. De flamboyante manier van besturen van Peper sprak de precieze Kuijken niet aan. Kuijken zou onder Peper regelmatig hebben overwogen Binnenlandse Zaken te verlaten. Uiteindelijk bleef hij langer dan de minister, onder wie het soms moeilijk werken was.

Premier Kok was onder de indruk van de wijze waarop de topambtenaar met de crisis rondom Peper was omgegaan: hij had steeds loyaal meegewerkt, maar tegelijk gepaste afstand gehouden, waardoor hij voorkwam dat hijzelf en anderen in de departementale top werden meegesleurd in de val van de minister. Anderen dan de premier typeren dit als 'opportunistisch'.

Op Binnenlandse Zaken wordt niet al te hard getreurd om het vertrek van Kuijken. "Het vertrek van onze roerganger brengt gevoelens aan de oppervlakte, waarvan het merendeel op deze plaats beter pas besproken kan worden na het daadwerkelijk afscheid", schreef ambtenaar Bauco van der Wal onlangs in het column in het personeelsblad Binnenste Buiten. Kuijken heeft meer aandacht voor de mensen die 'boven' hem staan, dan voor de mensen die 'onder' hem werken, zeggen mensen die nauw met hem hebben samengewerkt. Voor zijn gelijken en 'politieke meerderen' geldt Kuijken als 'aimabel en doortastend'. Ondergeschikten noemen hem ook 'kil', 'hard', 'meedogenloos', waaraan zij toevoegen dat Kuijken sinds de geboorte van zijn zoon milder is geworden. "Wim werd mens."

Vanaf deze week is het 'productie-stampen' voor Kuijken voorbij; dagelijks passeren tachtig negentig dossiers het bureau van de SG op Binnenlandse Zaken. Als manager pur sang zal hij de coördinerende taak van Algemene Zaken in het Haagse beleidscircuit versterken. Veel maatschappelijke problemen, zoals de wachtlijsten in de gezondheidszorg, zijn volgens hem niet zo zeer een kwestie van meer geld, maar vooral ook van een andere 'aansturing'. "We moeten meer prikkels in het systeem inbouwen." Zijn voorganger Geelhoed werd geroemd om zijn wetenschappelijk onderbouwde maatschappelijke visies, waarmee hij de politiek prikkelde. Kuijken zal zich welbewust minder visionair opstellen. Het accent bij hem ligt meer bij ideeën uitvoeren dan bij ideeën ontwikkelen.

Curriculum vitae

Wilhelmus (Wim) Johannes Kuijken werd op 29 november 1952 geboren in Amsterdam.

( a d v e r t e n t i e s )