Vroege foto's van de hemel

Schimmige stillevens van zon en maan

Door SANDRA HEERMA VAN VOSS
Vanaf de uitvinding van de fotografie omstreeks 1835 richtte de mens zijn camera omhoog, naar de hemel, en probeerde hij zon, maan en sterren vast te leggen. Maar hemellichamen laten zich moeilijk fotograferen: de zon geeft teveel licht en de maan te weinig, en alles daarboven draait rond.

Op Dans le champ des étoiles, een mooie, rustige tentoonstelling in een van de bijruimten van het Musée d'Orsay in Parijs, zijn voorbeelden van de vroegste fotoresultaten te zien: kleine zwart-wit plaatjes, met soms niet meer dan een wit bolletje erop.

Halverwege de negentiende eeuw verschijnt als eerste langzaam de maan in beeld, wazig en gevlekt nog. Doorbraken in de fotografie waren doorgaans de verdienste van fanatieke amateurs. In 1860 organiseerde de uitgever en chemicus Warren de la Rue een expeditie naar het Spaanse dorpje Rivabellosa, waarop voor het eerst een totale zonsverduistering werd vastgelegd. Het resultaat: zeven keer een door een minuscuul reepje 'corona' omrande zwarte bal, hetzelfde plaatje als waarmee talloze Europeanen thuiskwamen na de eclips van een jaar geleden.

Bij het grote publiek waren de vroege foto's van de hemel razend populair en ze werden veel getoond op wereldtentoonstellingen. Professionele astronomen waren minder onder de indruk. Tot het eind van de negentiende eeuw bleven tekeningen van grotere betekenis voor het vak. De getekende Carte générale de la Lune (1836) van de Duitsers Wilhelm Beer en Johan Heinrich Mdler was jarenlang toonaangevend. Op de tentoonstelling hangt er een exemplaar van: de maan is in keurige vierkanten verdeeld, van elke berg en elk meer is de precieze ligging bepaald en alles heeft een aparte naam. Romancier Jules Verne gebruikte deze kaart bij het schrijven van zijn avonturenboek De La Terre la Lune.Bij de foto's wordt uitputtend veel technische informatie gegeven. Vaak gaat het om daguerreotypes, een vroege methode van fotograferen waarbij koperen platen gebruikt werden, maar soms ook om iets ingewikkelds als een 'épreuve au citrate d'après un négatif au gélatino-bromure d'argent'. De teksten vertellen verder het verhaal van zegevierende wetenschap, van almaar beter begrijpen en vastleggen, culminerend in de wereldberoemde foto's van de eerste man op de maan uit 1969. Maar als je de woorden weglaat en alleen naar de plaatjes kijkt, valt er iets geks op: in zuiver esthetisch opzicht is er van 'vooruitgang' helemaal geen sprake. Een panoramafoto in kleur van de 'Mars Pathfinder' (NASA, 1999) is niet leuker om naar te kijken dan drie schimmige, groene maanfoto's die Amerikaan John Adams Whipple in 1857 maakte met de telescoop van Harvard University.

En kunstenaars, wat doen die met maan en sterren? Om de overstap van echt naar fantasie te maken, heeft het Musée d'Orsay werk van een aantal bekende namen over het onderwerp bijeengezocht. Sommige bijdragen zijn een beetje melig. Francisco Infante Arana herschikt in een serie van 24 schilderijtjes de sterren tot keurige, herkenbare vormen als een spiraal, een diagonale lijn en de letter 'N' - je moet er niet aan denken dat het er in het echt ooit zo zou uitzien. Van de Nederlander Teun Hocks hangt er wel een mooi foto-schilderij: een man in pak staat in een niet scherp gedefiniëerd, roze landschap middenin een reusachtige voetafdruk, en kijkt verbaasd omlaag naar zijn eigen, kleine voetjes (Zonder titel, 1997). Maar de beste kunst leveren de sterren zelf. Thomas Ruff liet de lens van zijn camera 17 uur en 36 minuten openstaan en ving zo een landschap van miljoenen sterren bij elkaar, nu eens samengeklonterd tot witte bergjes, dan weer als losse stipjes in een zwarte hemel.

( a d v e r t e n t i e s )