Voorzichtig oogcontact

De vrouwen in haar films zijn altijd gesluierd, maar de films van de Iraans-New Yorkse kunstenaar Shirin Neshat zijn niet eenduidig.

door Lien Heyting

Ze fladderen door haar video's en staren ons sfinx-achtig aan op haar foto's. In al het werk van de Iraans-New Yorkse kunstenares Shirin Neshat (42) spelen islamitische vrouwen in zwarte chadors de hoofdrol.

De gewaden laten alleen hun gezicht, hun handen en voeten vrij. Soms zijn die naakte lichaamsdelen beschreven met sierlijke Arabische letters, zoals in de fotoserie Women of Allah (1994). Het zijn gedichten in het Farsi, de taal van Iran. In bloedrode en zwarte inkt bedekken de teksten een hand, een oog of een heel gezicht. De 'Vrouwen van Allah' zijn niet alleen mysterieus, ze zijn ook militant. Ze richten de loop van een geweer op de kijker, dragen een dolk of hebben een pistool in de aanslag.

De zwart-gesluierde vrouwen van Shirin Neshat staan dit jaar plotseling afgebeeld in alle internationale kunstbladen. Sinds ze vorige zomer een Gouden Leeuw won op de Biennale van Venetië wordt haar werk over de hele westerse wereld in musea getoond. Niet in haar geboorteland Iran en andere islamitische landen, waar haar kijk op de Islam niet wordt geapprecieerd.

In de video-installaties van Shirin Neshat komen niet alleen vrouwen voor, maar ook mannen, Iraanse mannen in zwarte broeken en witte hemden. In Rapture (Verrukking, 1999) een dertien minuten durende film, is een groep mannen bijeen in een oud fort in de woestijn. Ze bidden, debatteren, spelen kaart, rollen tapijten uit en gaan geheel op in hun gezamenlijke bezigheden en rituelen tot ze plotseling worden afgeleid door de jammerkreten van een groep vrouwen buiten in de kale vlakte. Rapture wordt geprojecteerd op twee schermen tegenover elkaar. Het ene scherm toont de mannen in hun bolwerk, het andere toont gelijktijdig de vrouwen. Net als de groep mannen lijken de vrouwen aanvankelijk verzonken in hun rituelen. Al knielend vormen ze in hun chadors een zwarte driehoek in de woestijn, ze heffen hun handen ten hemel en buigen in het zand. Maar dan maken de vrouwen zich van elkaar los. Onder steeds bedwelmender klanken en uitgezwaaid door de mannen op het andere filmscherm, hollen ze naar een strand, duwen een motorboot in het water en varen weg, met onbekende bestemming.

Rapture heeft een paar opvallende overeenkomsten met andere recente video-installaties van Shirin Neshat, zoals Turbulent (Onstuimig, 1998) en Fervor (Passie, 2000). Ze gaan over de aan strenge regels gebonden verhouding tussen mannen en vrouwen in een islamitische maatschappij. Bij alle installaties worden verschillende filmbeelden, die op elkaar aansluiten, gelijktijdig in zwart-wit geprojecteerd op twee schermen. De installaties vertellen alle drie een verhaal, maar zonder woorden. Als er al gesproken tekst is, dan is die in het Iraans en voor een westers publiek niet te volgen. De films worden begeleid door muziek - een mix van oude Iraanse wijsjes en moderne elektronische klanken - van de Iraanse componiste Sussan Deyhim, die net als Shirin Neshat in New York woont. Hoewel ze met hun strenge choreografie soms meer weg hebben van een gefilmd ballet (Rapture) of mini-opera (Fervor en Turbulent) worden de video's vertoond in musea, omdat de maakster van origine nu eenmaal een beeldend kunstenaar is.

Zowel bij de foto's als de video-installaties van Shirin Neshat dringt de vraag zich op: wat wil ze hiermee vertellen aan een westers publiek? Soms lijkt haar werk een feministische aanklacht tegen de positie van de vrouw in islamitische samenlevingen. In Rapture verwijderen de vrouwen zich van de mannen, die doorgaan met hun traditionele rituelen. En in Turbulent tart een vrouw het Iraans-islamitische verbod om in haar eentje voor een publiek op te treden. Ze staat op een podium te zingen - voor een lege zaal. Maar in de fotoserie Women of Allah lijken de vrouwen met hun wapens en in hun chadors juist pal te staan voor de islamitische revolutie. De video-installatie Fervor, waarin een man en een vrouw tijdens een straattheatervoorstelling in Iran voorzichtig oogcontact zoeken, lijkt al evenmin een protest tegen de Islam. Het is meer een beeldende overpeinzing over het land dat Neshat lang geleden verliet.

Net als in haar andere video-installaties leveren ook in Fervor de zwarte vleermuisvrouwen en de uitgekiende formaties waarin ze optreden schitterende visuele effecten op van een wereld die ons vreemd is en die ons met zijn strenge regels griezelig en archaïsch voorkomt. Het Iran van onze verbeelding. In het echte Iran hebben veel vrouwen de laatste jaren de chador vervangen door een regenjas en kleurig hoofddoekje, maar Neshat toont uitsluitend vrouwen in chador. Is het haar bedoeling om de Islamitische Republiek Iran te laten zien zoals de Europeanen en Amerikanen die willen zien?

Los Angeles

De tijd dat Shirin Neshat zelf weleens in een chador liep, ligt ver achter haar. Ze werd in 1957 geboren in Qazvin, een stadje in het noordwesten van Iran waar haar vader arts was. Net als haar vier broers en zusjes ging ze op haar zeventiende voor haar studie naar het buitenland. Vanaf 1974 woonde ze bij familie in Los Angeles en volgde aan de Berkeley University een opleiding voor beeldend kunstenaar. Ze gaf het schilderen op toen ze begin jaren tachtig met haar toenmalige vriend in New York een non-commerciële galerie begon, The Storefront for Art and Architecture. Pas nadat ze in 1990 voor het eerst was terug gegaan naar Iran, begon ze weer als beeldend kunstenaar te werken en in 1993 exposeerde ze haar eerste fotoserie van gesluierde vrouwen onder de titel Unveiling (Ontsluiering).

Shirin Neshat woont met haar vriend, de Iraans-Amerikaanse filmer Shoja Y. Azari, en haar zoontje van negen bovenin een voormalig fabriekje in Chinatown in New York. Als ik haar opzoek, is ze net terug van de overzichtsexpositie van haar werk in de Kunsthalle in Wenen. Ze vertelt hoe tijdens de opening, op een donderdagavond, de wekelijkse anti- Haider demonstratie in Wenen aan de gang was. De demonstranten liepen de Kunsthalle binnen en spoten leuzen tussen haar foto's op de wanden van de museumzalen. Sommige demonstranten waren tot tranen toe geroerd door haar werk. Shirin Neshat weet niet goed wat ze ervan moet denken. Ze wil geen politiek correcte, multi-culturele modelkunstenaar zijn: "Ik heb aan die demonstranten uitgelegd dat ik met mijn werk veel dieper wil gaan dan een simpele politieke stellingname tegen de theocratie in Iran. Juist voor multi-culturele kunstenaars is het belangrijk dat hun werk universeel is, een algemene zeggingskracht heeft en mensen aan het denken zet. Dat is een enorme uitdaging en die hebben westerse kunstenaars niet. Doordat ik uit Iran kom, houd ik me met een specifiek onderwerp bezig. Westerse kunstenaars kunnen het vrijblijvend over alle mogelijke onderwerpen hebben."

Shirin Neshat woonde nog in Los Angeles toen in 1979 in Iran de Islamitische Revolutie uitbrak en het regime van de Shah omver werd geworpen. Bij haar eerste bezoek aan de Islamitische Republiek Iran, in 1990, trof ze een totaal veranderde samenleving aan. "Het was schokkend en beangstigend. Ik raakte er zo door gefascineerd dat ik besloot om daar uiting aan te geven. Ik koos voor fotografie omdat dat me het realisme gaf dat ik nodig had."

Maar haar foto's van sierlijk bewapende moslimvrouwen - waarvoor ze zelf poseerde - werden in het Westen vaak verkeerd begrepen. "Ze werden als een regelrecht protest tegen de Islamitische Revolutie gezien, maar door anderen als een verdediging van die revolutie. En er waren ook mensen die niets van die foto's begrepen maar ze wel mooi en decoratief vonden. Ik wilde geen politieke statements geven, ik probeerde die foto's lyrisch en poëtisch te maken, zodat ze vragen zouden oproepen, maar ze waren toch veel te direct en didactisch. Ik besefte dat ik met fotografie nooit een verhaal zou kunnen vertellen en daarom ben ik overgestapt op film. Veel mensen vinden het moeilijk om één enkel object of een foto te begrijpen, maar als je hun een verhaaltje geeft, dan trek je ze erin. Mensen kijken aandachtiger naar kunstwerken die een verhaal bevatten, het grote publiek gaat dan ook veel meer op in films dan in andere kunstvormen. Ik ben bang dat de moderne beeldende kunst te geïsoleerd en ontoegankelijk wordt en steeds verder afstaat van het publiek. Daarom experimenteer ik met een mengvorm van film, beeldende kunst en muziek. Ik probeer een verhaalvorm te vinden die niet afhankelijk is van dialogen, die niet aan taal is gebonden, maar vooral aan beelden en geluid." Ze vertelt dat ze gebiologeerd is door de zwartwit films van Orson Welles en The Birds van Hitchcock, maar ook door de poëtische, minimalistische films van de moderne Iraanse filmer Abbas Kiarostami. "Misschien dat ik zelf ook nog weleens een bioscoopfilm ga maken, maar dan wel een film op twee schermen, zodat het publiek actief blijft. Ik werk tenslotte in New York en niet in Hollywood."

Onzichtbaar

Voordat ze in 1974 naar de Verenigde Staten ging, hulden Shirin Neshat en haar zusjes zich alleen in een chador als ze naar de moskee gingen of bij speciale gelegenheden. Nu dragen haar zusjes, die na hun buitenlandse opleiding wel terugkeerden naar Iran, altijd een chador. Neshat: "Maar dat is niet het ergste en er lijkt nu ook wel verandering te komen in de verplichting om die te dragen. Het is hun gebrek aan vrijheid, in allerlei opzichten, of het nu om echtscheiding gaat of om de situatie op hun werk. Ik weet wel dat sommige vrouwen er zelf voor kiezen om buitenshuis een chador te dragen, dat heeft te maken met klasse en afkomst. Die keuze veroordeel ik niet. De chador legt aan vrouwen niet alleen een beperking op, maar biedt ook bescherming. Ik gebruik het beeld van de gesluierde vrouw omdat het een herkenbaar symbool is geworden van religieuze onderdrukking. Vrouwen mogen wel aanwezig zijn in het openbare leven, in de mannenwereld, maar onzichtbaar omdat die aanwezigheid problematisch is."

Ze legt uit dat juist die omhulling de vrouwen voor veel mannen erotisch en begeerlijk maakt en dat daardoor het oogcontact tussen een man en een vrouw - dat in een moslimsamenleving eigenlijk niet is toegestaan - zo'n sensatie is. "In Iran is dat nog altijd een taboe. In Fervor wilde ik de spanning laten zien die zo'n heimelijk contact, of een poging daartoe, teweeg kan brengen. Voor Amerikanen, die seks kunnen hebben wanneer ze maar willen, is dat niet navoelbaar en ik was dan ook niet verbaasd dat veel mensen die film te melodramatisch vonden."

Shirin Neshat wil haar werk niet feministisch noemen. Ze heeft een hekel aan dat woord. "Je kunt toch niet ontkennen dat vrouwen in een moslimsamenleving het meest onder druk staan. Ze hebben meer reden te rebelleren. Mannen hangen sowieso meer aan tradities dan vrouwen, dat zie je ook in westerse maatschappijen. Het gedrag van vrouwen is onvoorspelbaarder, dat vind ik interessant. Ik denk dat vrouwen ons meer te vertellen hebben over de Islam dan mannen en daarom zijn zij de sleutelfiguren in mijn werk. Maar ik wil me niet opwerpen als een soort expert van de Islam. Ik probeer te laten zien dat de werkelijkheid in een land als Iran veel ingewikkelder is dan men zich in het Westen kan voorstellen."

In haar fotoserie Women of Allah zijn de onbedekte lichaamsdelen van de gesluierde vrouwen beschreven met citaten uit gedichten van de Iraanse, feministische dichteres Forough Farrokhzad, die leefde van 1935 tot 1967. Maar het westerse publiek weet dat niet en ziet alleen maar decoratieve Arabische lettertekens. Neshat zegt dat het achteraf bezien misschien niet zo gelukkig was dat de inhoud van de teksten duister bleef. Ik vraag waarom ze bij haar film Fervor, waarin een man op een straattheaterpodium staat te oreren in het Farsi, geen Engelse ondertiteling zette. Neshat: "Dan zou die tekst teveel nadruk krijgen en de aandacht worden afgeleid van de man en de vrouw in het publiek wier ogen steeds naar elkaar afdwalen. Op het podium zie je traditioneel Iraans volkstoneel, een naïeve vorm van theater waarin oude religieuze verhalen worden verteld in een decor van beschilderde doeken. De man op het podium geeft een moralistische les: hij vertelt een verhaal uit de Koran dat te vergelijken is met dat van Adam en Eva. Hij zegt: De vrouw is het kwaad. Hij spreekt tot de hele menigte, waarin mannen en vrouwen door een zwarte vitrage van elkaar zijn gescheiden, maar ik wilde de suggestie wekken dat hij zich alleen richt tot die ene man en die ene vrouw. In een maatschappij waarin alles gecontroleerd is moeten mannen en vrouwen hun seksuele verlangens beheersen. Een toenadering is vrijwel onmogelijk, daar ging het me om."

Shirin Neshat maakte haar videofilms in Turkije en Marokko omdat het in Iran tot nu toe niet mogelijk was. Toen ze vier jaar geleden voor het laatst in Iran op bezoek was, werden zij en haar zoontje urenlang op het vliegveld van Teheran vastgehouden en ondervraagd. Er is dan ook geen denken aan dat ze haar werk daar zou kunnen tonen. Neshat: "Er wonen ook veel Iraniërs buiten Iran, maar in principe wil ik een internationaal publiek bereiken. En vooral een publiek buiten het museum- en galeriecircuit, daar moet ik zien uit te breken. Ik wil dat mijn werk op een emotioneel, intuïtief niveau voor iedereen begrijpelijk is. Maar Amerikanen zijn niet zo ontvankelijk voor emotioneel geladen werk, in bijvoorbeeld Italië krijg ik veel meer respons."

Op mijn vraag of het westerse publiek ook iets positiefs kan leren van de Islam of van de Islamitische Republiek Iran, aarzelt ze. Ze kijkt me met haar zwaar aangezette Farah Diba-ogen nadenkend aan en antwoordt niet. Ze vertelt dat ze het thema van de man-vrouw relaties in de islamitische cultuur nu achter zich heeft gelaten. "Ik ben begonnen aan een project over de Apocalyps. In het christendom zijn kleine groepen, sektes, geobsedeerd door het idee van de Apocalyps. In Iran leeft dat idee veel meer dan hier en wordt er anders over gedacht. De Dag des oordeels, de obsessie met sterven en het verlaten van de materiële wereld - de gedachten daarover werden in Iran gepolitiseerd om mensen te motiveren revolutionair te worden. Ik wil daar een film over maken. Ik hoop dat de recente liberaliseringen in Iran doorzetten en ik ga proberen om mijn Apocalyps-project daar uit te voeren."

Werk van Shirin Neshat is te zien op de tentoonstelling 'Continental Shift' in de Stadsgalerij Heerlen, t/m 10 september. De Serpentine Gallery in Londen toont van 28 juli tot 4 september een overzichtsexpositie van Shirin Neshat.

Archief CS

( a d v e r t e n t i e s )