NIEUWSSELECTIE  
  KORT NIEUWS  
  RADIO & TELEVISIE  
  MEDIA  

Een moderne oerknal

Joost Ritman heeft grootste plannen met zijn bibliotheek van bijna 20.000 handschriften en boeken. Een bezoek aan Florence met de man, die als een moderne Cosimo de Medici de spiritualiteit wil laten herleven.

door Paul Steenhuis

Je zou niet zeggen dat hij zeven jaar gevochten heeft tegen Nederlands machtigste bank-verzekeraar om zijn levenswerk te behouden. Joost Ritman, de Amsterdamse kunst- en boekenverzamelaar en zakenman, zit op een terras in Florence en roert in zijn cappuccino. Hij geniet van de decemberzon en van Michelangelo's David bij het Florentijnse raadhuis tegenover het terras.

Ritman is in de 'hoofdstad van de renaissance' om er een stille triomf te vieren. Niet de overwinning op de bank, afgelopen zomer, waarbij hij zijn vermaarde bibliotheek van bijna 20.000 handschriften en boeken, vanaf de tiende eeuw tot nu, over filosofie, humanisme en religie wist te behouden. Uit die collectie is nu in Florence in de bibliotheek van de Medici, de Biblioteca Medicea Laurenziana een expositie van tientallen boeken te zien. En dat is wat hem echt plezier doet.

Over zijn strijd met de ING Bank spreekt hij niet graag.

Liever praat hij over de Medici, de bankiers van de renaissance, die hem inspireren. In de grafkapel van de Medici, waar ondermeer Lorenzo 'il Magnifico' ligt, legt Ritman uit, staande bij de beelden van Michelangelo, de beroemde Dag en Nacht, waarom hij de Medici zo bewondert. "Het waren bankiers die begrepen dat je meer moet doen dan alleen geld stapelen. De Medici brachten meer zuurstof in het water. Ze voegden een spirituele dimensie toe aan de welvaart. In huidige termen besteedden ze miljarden aan de ontwikkeling van kunsten en wetenschappen. Ze zochten naar nieuwe inzichten door oude bronnen te laten onderzoeken. Ze brachten duizend jaar oud gedachtegoed weer in de belangstelling."

In die traditie wil Ritman werken. Hij hielp het Rijksmuseum bijvoorbeeld bij de aanschaf van een Rembrandt-schilderij, het portret van Johannes Uyttenbogaert. Hij steunde de restauratie van de Westerkerk in Amsterdam. In Ritmans bibliotheek in Amsterdam staan de borstbeelden van de voornaamst Florentijnse bankiers, Cosimo de Oude en zijn kleinzoon Lorenzo, als eerbetoon aan beiden.

Waartoe een houding als die van de Medici kan leiden is in Florence nog altijd goed zichtbaar, vindt Ritman. We lopen van het terras op het Piazza della Signoria naar de Dom van Florence, de Santa Maria del Fiore. "Kijk," zegt hij, met zijn wandelstok wijzend in de koepel van de Dom, "Brunelleschi bouwde in 1436 de grootste koepel ooit: een triomf voor de wetenschap en architectuur." Vervolgens wijst hij op de kunstwerken in de Dom, zoals de fresco's in de koepel van Vasari. "Een hoogtepunt van kunst." Tenslotte wijst hij op het altaar onder de koepel: "En daar werd in 1439 de overeenkomst bezegeld tussen de kerk van Rome en de kerk van Byzantium. Dat duidt ook op een open geest. Met de Byzantijnse geestelijken kwamen veel geleerden mee. Die inspireerden Cosimo tot het stichten van de Platoonse Academie."

Voor Ritman is er geen twijfel mogelijk. Zonder zo'n open houding ten aanzien van spirituele zaken, verschraalt de samenleving. "Je moet panoramisch denken," zegt hij. "Ik heb problemen met de bank gekregen vanwege mijn veel bredere wereldbeeld. Rijkdom is in mijn visie niet alleen het vergaren van geld. Juist in de boeken die ik verzamel, in de eeuwenoude traditie van de spiritualiteit, vind je de echte rijkdom. Daar vind je opvattingen over het scheppende denken. Die zijn van belang voor het leven, voor de kunst, de wetenschap en ook het zakendoen."

Golfcrisis

De bank begreep dat niet in 1993. De ING zegde Ritmans zakelijk krediet van zo'n 500 miljoen gulden op. Hij gebruikte dat krediet niet alleen voor zijn bedrijf, de wegwerp-servies producent De Ster, maar ook voor de uitbreiding van zijn kunst- en vooral zijn bijzondere boekencollectie. Aanvankelijk was de bank daar akkoord mee gegaan, maar tijdens de economische teruggang als gevolg van de Golfcrisis, wilde de bank dat niet meer. Geld investeren in 'kunst en andere non cash producing items', zoals ING de bibliotheek noemde, moest afgelopen zijn. Om de miljoenenschuld te delgen nam de bank het bedrijf van Ritman over. Hij was ook genoodzaakt om ondermeer zijn complete verzameling Rembrandt-etsen te verkopen.

De bibliotheek, die miljoenen waard is, werd door de bank in onderpand genomen. Driehonderd van de zeldzaamste boeken, zoals het eerste boek van een klassieke auteur dat ooit gedrukt werd, Cicero's De officiis uit 1465, werden naar een kluis van Christie's in Londen gevlogen, om geveild te worden. "Dit zijn boeken in ballingschap", zei Ritman, toen we twee jaar geleden in die Londense kluis de boeken bekeken, vlak voor een kort geding dat hij tegen de bank had aangespannen. Want de ING wilde deze boeken verkopen, ondanks het feit dat de Nederlandse regering Ritmans complete boekenverzameling in 1994 op de lijst van beschermd cultuurgoed had geplaatst. Toch bepaalde de rechter dat de boeken in Londen verkocht mochten worden.

Ritman riep op tot verzet tegen die voornemens, en uit de hele wereld kwamen protesten, onder andere van kenners van boeken uit zijn collectie, zoals de Italiaanse schrijver Umberto Eco. Die hebben geholpen. De hele Bibliotheca Philosophica Hermetica, zoals Ritman zijn bibliotheek noemt, bleef behouden.

Afgelopen zomer kwam er een eind aan het conflict. De bank verkocht De Ster voor 500 miljoen gulden aan een Zweedse producent van ondermeer papieren servetten. Ritman kreeg niet alleen zijn zakelijk vermogen, ongeveer 125 miljoen gulden, terug, maar ook zijn bibliotheek. Dat voelt hij als een overwinning op 's lands machtigste bankinstelling: "Ik heb mijn financiële vrijheid terug, en nog belangrijker: de bron van mijn geestelijke vrijheid, de bibliotheek."

Met die bibliotheek heeft hij een missie. Een missie in geest van de Medici, en van de ketters, alchemisten en filosofen van wie hij in zijn bibliotheek de geschriften heeft verzameld - zoals bijvoorbeeld Giordano Bruno, de Italiaanse priester die in 1600 door de paus als ketter werd verbrand, omdat hij mede op basis van de hermetische filosofie tot de conclusie was gekomen dat de aarde rond de zon draait, en niet de zon rond de aarde zoals de kerk lang heeft volgehouden.

Ritman voelt zich een moderne ketter, en 'het hedendaagse financieel establishment is de moderne inquisitie'. De inquisitie heeft de ketter niet klein gekregen, eerder sterker gemaakt. En dat is ook nodig, legt Ritman uit. De duiven die op de terrastafel landen om wat mee te pikken van het Italiaans gebak jaagt hij weg met een kordaat gebaar van zijn stok.

Ritman ziet een verband tussen het Florence van de renaissance en het Amsterdam van nu. "In Florence heerste grote welvaart, zoals in onze Westerse wereld nu, zoals in Amsterdam. Maar in Florence waren de wereld van materie en spiritualiteit in balans. Door de opkomst van de boekdrukkunst werden de nieuwe inzichten, die voortkwamen uit studie van oude bronnen, ruim verspreid. Dat gaf een grote impuls aan het denken."

Nu is er internet, een ontwikkeling, vergelijkbaar met de boekdrukkunst, vindt Ritman. Maar van een balans tussen het materiële denken en spirituele denken is tegenwoordig geen sprake, meent hij. Volgens hem heeft de wereld behoefte aan 'een spirituele impuls'. Hij wil bijdragen aan een nieuwe 'oerknal' zoals de renaissance er een was. "Onze wereld is vastgelopen in het materialistische denken. Het besef dat je in harmonie met de kosmos moet leven, dat we één zijn met de kosmos, is weg."

Een van de gevolgen van dat louter materialistische denken is dat de vier elementen, waaruit onze aarde is opgebouwd, vervuild raken, zegt hij: "Het water is vervuild, de lucht is verontreinigd, net als de aarde, en als je de kernenergie erbij betrekt, is het vuur ook vervuild."

Nee, zegt Ritman, hij is geen apostel van het New Age-denken, zoals dat bijvoorbeeld in de Oibibio-winkels te vinden is. "Dat is spiritualiteit zonder kern."

Hij staat voor 'spiritualiteit met een kern' - en die kern is in zijn Bibliotheca Philosophica Hermetica te vinden. De bibliotheek "is een spiegel van de Westerse spiritualiteit. Dat die traditie bestaat is onbekend bij veel mensen die nu weglopen met de esoterische gedachten van de Dalai Lama of van Indiase goeroe's," zegt Ritman.

Zijn bibliotheek is veertig jaar geleden met een cadeau begonnen. De 23- jarige Joost Ritman kreeg van zijn moeder een boek van de zestiende- eeuwse protestantse mysticus Jacob Böhme, de Aurora. Dat boek, over streven naar geestelijke verlichting, alchemie en religie, deden hem toetreden tot de Broederschap der Rozenkruizers. Dat is christelijke stroming die ontstond in de zeventiende eeuw, die naar maatschappelijke en religieuze vernieuwing streeft en die het heil niet van een Verlosser verwacht, maar van inzicht in de mens zelf - de gnosis - omdat in ieder mens een 'goddelijke vonk' aanwezig is. Ritmans ouders waren al Rozenkruizers.

Hij wilde naar de bron van die filosofie - Ad fontes, naar de bron, is zijn motto geworden - en kwam al lezend terecht bij de oudste teksten waarin dergelijke gedachten geformuleerd zijn. Ze worden toegeschreven aan een Egyptische priester, vorst en filosoof, de driewerf grote Thoth, die door de Grieken Hermes Trismegistus genoemd werd. De kosmos wordt in de opvattingen van Hermes Trismegistus als één bezield geheel gezien. Zo is de hele natuur de goddelijke kracht zelf. De delen van de kosmos zijn weer gehelen op zich, tot in de kleinste details. "De oceaan is in de druppel," legt Ritman uit. In de hermetische filosofie is er een bezield verband tussen dat grote geheel, de macrokosmos, en kleinste delen, de microkosmos: "Zo boven, zo ook beneden," aldus Ritman.

Ieder mens heeft in die opvatting ook deel aan dat bezielde geheel, door zijn eigen ziel die goddelijk, onsterfelijk is. De mens kan contact krijgen met dat goddelijke geheel, door inzicht en intuïtie, door te streven naar het hogere. Om die reden wordt de mens in een van de boeken van Hermes Trismegistus (de Asclepius) 'een groot wonder' genoemd: "Hij gaat over in de natuur Gods, als ware hij zelve een god," staat er in de Nederlandse - door Ritman uitgegeven - vertaling van dat boek, in het hoofdstuk 'De lofzang op de grootheid van de mens'.

Herboren

Dat de idealen en inzichten van de klassieke filosofen tijdens de renaissance 'herboren' werden, is algemeen bekend. Maar dat ook de hermetische filosofie een bepalende rol speelt, is minder bekend. Daarom werd in de afgelopen maanden in de Medici-bibliotheek in Florence de tentoonstelling Marsilio Ficino e il ritorno di Ermete Trismegisto (Marsilio Ficino en de terugkeer van Hermes Trismegistus) georganiseerd, mede op initiatief van Joost Ritman.

De directrice van de Laurenziana, de bibliotheek van de Medici, dr. Franca Arduini, wacht ons op bij de ingang van de bibliotheek, bij Michelangelo's trap. Ze legt uit waarom ze blij is met deze expositie: "Voor de ontwikkeling van het renaissancistisch wereldbeeld dat de mens centraal stond en niet God, waren de geschriften van Hermes Trismegistus van groot belang," zegt Arduini. "Het idee dat niet een Hogere macht, maar de mens zelf zijn lot kan bepalen, komt voort uit een amalgaam van ideeën van vooral Hermes en Plato."

Deze tentoonstelling is een vervolg op een eerdere expositie in de Laurenziana die Ficino en de terugkeer van Plato heette.

Marsilio Ficino (1433-1499) was de belangrijkste humanistische filosoof uit de kringen van de Medici. Hij was de leider van de door Cosimo gestichte Platoonse Academie, leermeester van diens kleinzoon Lorenzo 'il Magnifico', arts, en had grote invloed op kunstenaars als Sandro Botticelli. Het bekendst is Ficino geworden vanwege zijn vertaling van het volledige werk van Plato in het Latijn. Maar hij vertaalde veel meer.

De oude Cosimo gaf Ficino in 1462 opdracht om zijn vertaalwerk aan Plato te onderbreken, omdat hij van een monnik uit Macedonië een oude Griekse tekst had gekregen, die voor hem van het hoogste belang was.

Het was het Corpus Hermeticum, een boek met geschriften, toegeschreven aan de Hermes Trismegistus. Hermes werd door de Egyptenaren als god vereerd, en beschouwd als de 'de vader van theologie en de filosofie'. Hij had de mensheid het schrift en de cultuur en wetenschappen, geschonken.

Omdat men er tijdens de renaissance van uitging dat Hermes Trismegistus ten tijde, of nog voor Mozes geleefd had, werden Hermes' teksten als het begin van de oude wijsheid beschouwd: een oerbron van de renaissance dus. In de Dom van Siena is bijvoorbeeld een vloermozaïek uit 1488 te vinden waarop Hermes te zien is, die Mozes en Plato een bord met het opschrift toont: 'Gij Egyptenaren, ontvangt de letteren en de wetten.'Hermes Trismegistus zou ook de komst van Christus voorspeld hebben. Vandaar dat Ficino met behulp van de hermetische opvattingen de heidense klassieke, neoplatoonse filosofie kon verbinden met de christelijke geloofsleer.

Op de tentoonstelling in de Medici-bibliotheek is het Griekse handschrift te zien van de tekst van Hermes Trismegistus die Ficino gebruikte. Ook het prachtig versierde handschrift waarin de vertaling zijn het Latijn, opgedragen aan Cosimo, verscheen. Cosimo was er zo mee verguld, dat hij Ficino een villa schonk.

Tientallen bezoekers buigen zich over boeken en handschriften in de met gobelins versierde tentoonstellingsruimte van de Medici- bibliotheek. Veel van de bijna honderd boeken zijn afkomstig uit de Biblotheca Philosophica Hermetica in Amsterdam. En een groot aantal gaat over alchemie. Alchemie is van groot belang in de hermetische traditie, omdat de alchemisten als oer-scheikundigen probeerden te begrijpen wat het verband tussen geest, materie en kosmos was.

Ritman staat bij een glazen vitrine met een veertiende-eeuws handschrift dat De Tafel van Smaragd heet, waarin Hermes de grondregels voor de alchemie uiteenzet. "Dit boek bijvoorbeeld is rechtstreeks uit de kluis in Londen naar deze expositie gebracht," zegt hij.

Dat zijn boeken 'bevrijd' uit hun 'ballingschap' meteen op een 'Europees podium' hun werk kunnen doen, stemt Ritman zeer tevreden. Later dit jaar opent in de bibliotheek van Venetië een expositie waaraan Ritman boeken over Giordano Bruno bijdraagt - 'een grote geest die dankzij de kerk deze wereld via de schoorsteen moest verlaten,' zegt Ritman. Het lijkt wel of hij een offensief heeft ingezet om het streven naar geestelijke verlichting in de samenleving te stimuleren. Hij laat de website van zijn bibliotheek uitbreiden, zodat iedereen op internet kennis kan maken met zijn boekencollectie. De bibliotheek, waaraan hij jaarlijks twee miljoen spendeert, wordt uitgebreid. Niet alleen met nieuwe aanwinsten, maar ook in ruimte: de voormalige bedrijfspanden van De Ster aan de Bloemstraat in Amsterdam zullen bij de naastgelegen, al bestaande bibliotheek getrokken worden. Mede door de aanwezigheid van Ritmans bibliotheek in Amsterdam, komt er door een particuliere schenking aan de Universiteit van Amsterdam (UvA) een leerstoel in de geschiedenis van de hermetische filosofie en aanverwante stromingen. Over twee weken, op 18 januari, aanvaardt de eerste hoogleraar hermetische filosofie, dr. W.J. Hanegraaff, zijn ambt. Joost Ritman gaat samen met de universiteit en de stichting die de leerstoel mogelijk maakt een stichting Hermetische Studies Amsterdam oprichten, die exposities en congressen gaat organiseren: dat klinkt als een begin van een Platoonse Academie in Amsterdam. Wat Ritman betreft kan Amsterdam, 'als dynamische stad, vol nieuwe invloeden van buitenaf,' een nieuwe Florence worden, een centrum voor een 'nieuwe renaissance.' Hij is met zijn Bibliotheca Philosophica Hermetica - 'een monument dat na de brand in de bibliotheken van Alexandrië niet meer bijeen is gebracht' - alvast een beetje een nieuwe Medici.

De geïllustreerde catalogus (Engels/Italiaans) ‘Marsilio Ficino and the return of Hermes Trismegistus', 326 pp. kost f 95 en is verkrijgbaar bij de Bibliotheca Philosophica Hermetica.
De Ficino-expositie in Florence is tot morgen 8 januari open.
Via de boekhandel zijn leverbaar ‘Corpus Hermeticum', vert. G. Quispel en R. van den Broek (ISBN 9071608085) prijs f 45 en ‘Asclepius', vert. G. Quispel (ISBN 9071608077) f 55, samen in cassette f 95. Bezoekadres Bibliotheca Philosophica Hermetica, ma en di na afspraak, Bloemstraat 13-19, Amsterdam, inl. 020-6258079. Website: www.ritmanlibrary.nl; e-mail: bph@ritmanlibrary.nl

Bezoekadres etc.