NIEUWSSELECTIE  
  KORT NIEUWS  
  RADIO & TELEVISIE  
  MEDIA  

'We wilden Engeland veranderen'

Michael Apted is de maker van een documentaire die een aantal mensen hun leven lang volgt. Hij begon toen ze zeven waren, inmiddels zijn ze 42.

door Mark Duursma

"De kamer van Sean Connery is wel wat ruimer, hoor." De assistente van Michael Apted verontschuldigt zich voor het armetierige kantoortje in het barak-achtige gebouw. De regisseur van de nieuwste James Bond-film stelt geen hoge eisen aan zijn werkplek. In de kast staan ordners van The World Is Not Enough, zoals Bond 19 gaat heten. Op het prikbord een plattegrond van Istanboel en ansichtkaarten met blote meisjes, waarvan sommigen door de afzenders worden aanbevolen als Bond- girl.

Ook elders op het terrein van de Pinewood Studios, even ten westen van Londen, is glamour ver te zoeken. De befaamde filmstudio oogt als een verwaarloosde scheepswerf, met houten keten en afgebladderde loodsen. Er hangen nog bordjes van de film Entrapment, de reden voor Connery's recente verblijf. Geen spoor van Pinewoods beroemdste vaste gast, Commander Bond. In de '007 Stage' staat alweer een decorstuk van een heel andere film. De opnamen in Bakoe, Istanboel, Bilbao - rondom het Guggenheim Museum - en Pinewood zijn voltooid. Michael Apted is aan het monteren. Enigszins gestresst, want begin augustus moet hij een eerste versie laten zien van de film die eind november in de bioscopen komt. Toen ze hem vroegen dacht hij dat het een grap was. De regisseur van o.a. Agatha, Gorky Park, Gorillas in the Mist, Thunderheart, Blink en Nell leek niet de aangewezen persoon om een budget van 200 miljoen gulden aan stunts en spektakel te spenderen. Totdat bleek dat de producenten de Bond-koers voorzichtig willen verleggen: meer drama, minder actie. Apted nam de uitdaging aan. Gaat het lukken? Engels understatement heeft wonen in Los Angeles overleefd: "It's not bad." Korte pauze. "It's quite good."

Maar James Bond is niet de reden van het bezoek aan de Pinewood Studios. Aanstaande zondag vertoont de VPRO de documentaire 42 Up, het laatste deel van Apteds levenswerk. Iets heel anders, in alle opzichten. Sinds 1964 volgt Apted met zijn camera veertien 'gewone' Engelsen, die hij elke zeven jaar opzoekt om te kijken hoe het me ze gaat. Toen hij begon waren ze zeven, vorig jaar waren ze 42. Gedurende de zes episodes verschoven de gespreksonderwerpen, van plannen via partners tot kinderen. Vorig jaar keken twaalf miljoen Engelsen naar de uitzending van 42 Up. De langst lopende documentaire heeft een legendarische status bereikt. Het drama van het gewone, er is weinig boeiender dan dat.

Jackie, Lynn en Sue in 1998

Dreigend

Voor even is Apted ontsnapt aan de Bond-montage, en schijnbaar moeiteloos schakelt hij over naar de andere kant van zijn loopbaan. Betrokken en serieus praat hij over de Up-serie. Over hoe het begon in 1964, toen het nog helemaal niet duidelijk was dat 7 Up een vervolg zou krijgen. Uitgangspunt was de aan Jezuïten toegeschreven uitdrukking 'Give me a child until he's seven and I will give you the man'. Bijna dreigend besloot de eerste film, en daarna ook elke volgende aflevering, met de mededeling 'This has been a glimpse of Britain's future'. Apted: "De eerste film was uitgesproken politiek. Hij werd gemaakt voor World In Action, het documentaire-progamma van Granada Television, en dat was destijds een zeer linkse club, net als ikzelf. We hadden een verborgen agenda, we wilden laten zien dat Engeland verdeeld was en dat de kansen ongelijk gespreid waren. Dat de tegenstelling tussen particulier en openbaar onderwijs de samenleving zou gaan opbreken. Het was een revolutionaire tijd, we wilden democratisering, de stem van de working class moest worden gehoord.'Acht van de veertien geselecteerde kinderen waren afkomstig uit de working class en zes uit de upper class, een keuze waar Apted achteraf spijt van heeft. "Het is jammer dat we destijds voor de uitersten hebben gekozen, en niemand uit de middle class hadden. Die zijn het meest uitgesproken, ze hebben de meeste veranderingen ondergaan. Het hele project was dan interessanter geweest, maar tegelijk realiseer ik me dat het onzin is om onze keuze uit 1964 te betreuren.

"Achteraf had ik ook er ook wel meer vrouwen bij gewild dan de vier die we nu hebben. Maar ja, het was een andere tijd. Ook al is die agressieve toon nu achterhaald, we gebruiken dat originele materiaal nog wel. Het plaatst de serie in zijn historische context."

Elke nieuwe episode blikt terug op de voorgangers. Door het herhalen van flarden uit de eerdere interviews wordt de kijker steeds weer geconfronteerd met het verloop van de verschillende levens. We zien hoe de betrokkenen zich ontwikkelen, en hoe ze hun oorspronkelijke verwachtingen wel of niet waarmaken. Hoe John en Andrew, de hilarische aristocraatjes (maximaal geaffecteerd: "I read the Financial Times!") die op hun zevende al wisten dat ze naar Cambridge zouden gaan, inderdaad geslaagde juristen zijn geworden. Hoe het idealistische dromertje Bruce wiskundeleraar wordt op een arme school en toch nog aan de vrouw raakt. Hoe Suzie, op haar twintigste nog stuurloos en anti-alles, een welgestelde huismoeder wordt op het platteland. Hoe boerenzoon Nick carrière maakt aan een Amerikaanse universiteit en zich de nieuwe cultuur eigen maakt. Hoe Sue en Jackie onbetrouwbare mannen treffen en het beste proberen te maken van hun alleenstaande moederschap. Ze hebben zich neergelegd bij hun plaats in de samenleving. Sue over de upper class: "Je zult er nooit bijhoren, maar wil je dat wel?" Neil, de zwervende tobber die in 28 Up en 35 Up de zelfmoord nabij leek, komt in 42 Up met een prachtige verrassing op de proppen.

Apted: "Geleidelijk verschoof de politiek naar de achtergrond en kwam het accent op de individuele ontwikkeling te liggen. Vanaf 21 Up werd het uitgangspunt meer sociologisch, of humanistisch, dan journalistiek." Omdat zoveel mensen er door geraakt worden en er meer uithalen dan alleen verstrooiing, beschouwt Apted de serie eerder als populaire wetenschap dan als intelligent amusement. Een portret van de Britse samenleving wil hij het niet noemen, dat is te pretentieus, maar een bijdrage aan het aloude nature or nurture-debat is het zeker. Met de handicap dat hij geen wetenschapper is. " Ik voel me geïntimideerd door het feit dat zoveel wetenschappers de serie gebruiken in het onderwijs. Ik ging met 35 Up naar Harvard en werd daar met open armen ontvangen, terwijl ik me heel onzeker voelde in dat gezelschap. Ik ben maar een leek die vragen stelt waarvan ik denk dat ze interessant zijn. Ik wil ook een leek blijven. Als ik me in allerlei theorieën zou verdiepen, zou het pseudo-wetenschap worden en dat is juist niet de bedoeling. De verleiding is er zeker, maar ik heb besloten om het te beperken tot wat het is: mijn relatie met deze mensen en mijn ongetrainde vaardigheid om dingen uit ze te halen."

Jackie, Lynn en Sue in 1984. Ze tonen een foto uit 1977, toen ze 21 waren.

Onderwijzer

Als interviewer stelt Apted zich zeer bescheiden op. Het vertrouwen en de intimiteit tussen maker en betrokkenen wordt nergens geëxploiteerd. "Ik wilde nooit dat de film over mij zou gaan. Ik heb een hekel aan documentairemakers die zelf in beeld verschijnen." Zijn relatie met de geïnterviewden is in de loop der jaren veranderd. "In de eerste drie films was ik een soort onderwijzer of ouder, nu zijn we gelijken. Ook al ben ik vijftien jaar ouder, we zijn nu veel dichter bij elkaar gekomen, we zitten in dezelfde levensfase. Naarmate de serie verder gaat, valt het maken me zwaarder. Het is veel emotioneler nu, omdat al die mensen tot mijn extended family zijn gaan behoren en hun problemen mij steeds meer raken."

Soms zijn de vragen van Apted pijnlijk direct. Zoals die keer dat hij aan Neil, eenzaam en ongelukkig in zijn grauwe huurwoning op de Shetland-eilanden, vroeg of hij zichzelf als mislukt beschouwde. "Ik heb bioscoopvoorstellingen meegemaakt waar je de ontzetting van het publiek kon voelen. Toch zijn de grenzen volkomen duidelijk. Als de betrokkenen vooraf aangeven dat ze ergens niet over willen praten, dan vervalt dat. Het is heel simpel: als ik hun wensen niet respecteer of hun vertrouwen beschaam, dan ben ik ze kwijt voor de volgende aflevering. Als zij een uitspraak niet in de film willen hebben, komt dat er niet in. Ik heb geen keus, ik moet overal mee instemmen. Als zij nee zeggen kan ik er geen ja van maken, dat is hun ingebouwde veiligheidsmechanisme. En het maakt de intimiteit mogelijk die de basis is van de serie.

"Seks is geen gespreksonderwerp, dat klopt. Ik vraag er niet naar omdat ik voel dat ik op enorme weerstand zou stuiten, dus waarom zou ik? Natuurlijk zijn het Britten, maar die weerstand is ook aantrekkelijk. Die terughoudendheid om over persoonlijke dingen te spreken geeft de serie spanning. Het is een factor die ontbreekt in de Amerikaanse versie, die nu ook wordt gemaakt. Americans cough up their guts at the drop of a hat. Als documentairemaker kun je beter werken met Britten, die zien er tenminste niet uit als spelshow-deelnemers."

Jackie, Lynne en Sue in 1964, het begin van de serie.

Ook al is de gekozen interview-vorm zonder opsmuk (volgens Apted de enige manier om greep te behouden op het steeds uitdijende materiaal), bij vlagen oogt de werkelijkheid als fictie. Als Sue staat te zingen in een karaoke-bar, is er geen verschil met het realistische drama van Ken Loach of Mike Leigh. Omdat kijkers en journalisten zo vaak vragen naar de invloed van de serie op het leven van de geïnterviewden, besloot Apted in 42 Up tot een kleine afwijking van het vaste stramien. Na de persoonsgebonden interviews laat hij een aantal mensen achter elkaar die vraag beantwoorden. Opvallend is dat men de invloed van het vastleggen van het eigen leven bagatelliseert. In een recent artikel in de Sunday Times noemde Apted zijn bemoeienis een cruel trick, omdat de betrokkenen de mogelijkheid is ontnomen om hun eigen verleden bij te stellen. "Ik vond die antwoorden nogal voorspelbaar, weinig opmerkelijk. Ik weet zeker dat de serie invloed op hun levens heeft, al is het denk ik niet traumatiserend, zoals vaak wordt verondersteld. Op z'n slechtst is het goedkope therapie, op z'n best een prachtig verslag van hun levens. Sommigen hebben er zeker baat bij gehad." Als voorbeeld noemt hij Paul, die als jongen naar Australië emigreerde en daar timmerman werd. Naar aanleiding van de recente uitbreng van 42 Up in de Australische bioscoop - iets wat ook in Amerika wordt gedaan, maar nergens in Europa - kreeg hij veel publiciteit over zich heen. Zelfverzekerd stond Paul de pers te woord, eindelijk heeft hij de onzekerheid over zijn eenvoudige baan van zich afgeschud.

Elf

Van de veertien kinderen waar de serie in 1964 mee begon, zijn er in 42 Up elf over. Van de drie afhakers waren er twee afkomstig uit de upper class. Toeval? Apted weet het niet, want hun motieven om niet meer mee te doen vindt hij 'nogal duister'. John, de succesvolle jurist, liet in een eerdere aflevering al weten dat hij de serie tendentieus vond, omdat de vragen suggereerden dat je als rijkeluiszoontje sowieso wel aan de top komt. Charles, werkzaam bij tv- station Channel Four, staat volgens Apted onder grote druk van collega's om weer mee te gaan doen, maar heeft vermoedelijk inhoudelijke bezwaren. "Het is grappig, omdat het precies omgekeerd is van wat je zou verwachten: juist de maatschappelijk geslaagden willen hun succes niet laten zien." De derde afhaker is Peter, die al vanaf 35 Up ontbreekt en als enige ook niet meer wordt genoemd. Na zijn eerlijke, maar ontluisterende optreden als leraar in 28 Up werd hij afgemaakt in de pers en besloot hij het voor gezien te houden. Inmiddels is hij advocaat, hertrouwd en heeft hij twee kinderen. Apted houdt ook met de afhakers contact, in de hoop dat hij ze voor een volgende aflevering weer kan strikken.

Als het aan Apted ligt gaat de Up-serie nog jaren door. Alleen als er teveel geïnterviewden afhaken stopt hij er mee. Of als het vervelend wordt, en mensen er niet meer naar willen kijken. "Maar tot nu toe lijkt het alleen maar beter te worden, het aantal kijkers groeit met elke aflevering. Er zit ook nog genoeg ontwikkeling in. Bij 35 Up was ik verrast door de sombere toon, met al die onzekerheden en overleden ouders. Zeven jaar later is de toon veel optimistischer, men is uitgesprokener dan ooit, dat is heel bemoedigend. Waar ik bang voor was, was dat de serie minder spannend zou worden nu de mensen fysiek niet meer zo veranderen. Van 14 naar 21, dat is veel ingrijpender dan van 35 naar 42. Maar inmiddels ben ik gerustgesteld: het gebrek aan fysieke ontwikkeling wordt gecompenseerd door hun emotionele ontwikkeling. Nog steeds denk je als kijker: 'my God, what will happen to him?'

Uitzending '42 Up': zondag 25 juli, Nederland 3 (VPRO), 21.22 tot 23.35 uur

( a d v e r t e n t i e s )