Drie soorten religieuze orthodoxie

Door HANS BEEREKAMP
Sinds 1989 rijdt eens per jaar een vrachtwagen van Arnemuiden naar Teius, een dorpje in Transsylvanië. De lading is niet, zoals gebruikelijk, zeevis, maar hulpgoederen - gebruikte kleding, wollen mutsen voor de winter, schoolbankjes, medische apparatuur, voedsel.

Een aantal Zeeuwse mannenbroeders reist mee om de lading te verdelen onder de leden van een reformatorische zustergemeente, Hongaarstalige Roemenen uit de parochie van dominee Orvössy. Op de zolder van de kerk, waar ze een nacht werden gehuisvest, ontdekten de helpers een joodse gebedskast, een aron ha-kodesh, waar vroeger in de synagoge de Thorarollen in opgeslagen waren geweest. Maar na de Tweede Wereldoorlog was de synagoge van Teius afgebroken wegens gebrek aan gelovigen en de kast was bij het sloopafval weggehaald door de dominee. De orthodox-protestante Zeeuwen zochten terug in Nederland contact met een orthodox-joodse Amsterdammer, Mottel Aronson, die hen vroeg of ze de kast niet een keer mee konden nemen in de lege truck. Hij wist er immers een bestemming voor in Israel, want volgens de talmoed zal het overbrengen van alle synagogen en hun inhoud uit de diaspora naar het Beloofde Land de komst van de messias bespoedigen.

In 1994 benaderde Aronson de Nederlandse Film en Televisie Academie met het verzoek een documentaire te maken over de kast en zijn pogingen om deze via Arnemuiden en Amsterdam over te brengen naar Jeruzalem.

Vier jaar lang werkte Marije Meerman, in 1995 afgestudeerd aan de Filmacademie met de film De kresj, met lange tussenpozen aan die documentaire. De onderneming groeide namelijk uit tot een tragikomische aangelegenheid met vele onverwachte complicaties. De dominee wilde immers bij nader inzien geen afstand doen van de kast, Mottel Aronson begaf zich in de loopgraven van de Roemeense bureaucratie om een exportvergunning te regelen en de Arnemuidenaren voerden elk jaar in de marge van hun goede werken theologische en praktische discussies met de inwoners van Teius over de komst van de messias, de noodzaak om joden te helpen 'na alles wat ze hebben meegemaakt' en het recht op een kleine tegenprestatie voor hun eigen 'nederige' liefdadigheid. Het netto resultaat is tot nu toe dat de kast al maanden in een douaneloods aan de Roemeense grens staat, wachtend op de laatste stempels.

De film De dans om de kast verslaat aan de hand van de wederwaardigheden van een beladen object de interactie tussen drie religieuze culturen, in Transsylvanië, Walcheren en Amsterdam. Niet alleen is het een schitterend onderwerp voor een documentaire, De dans om de kast is ook een voorbeeldige film, boordevol intens geobserveerde details, die in de montage van Berenike Rozgonyi gerangschikt werden tot een rijk mozaïek van beelden en gesprekken: een in gebroken Duits gevoerde discussie over het verschil tussen joden en christenen, de ingang van een ministerie in Boekarest, het verjagen van een Roemeens meisje bij de bedeling 'omdat ze niet op onze school zit'. De in de filmtitel vervatte beeldspraak van een dans is volledig ter zake: de verschillende partijen, draaien om elkaar heen, nu eens gevoed door wantrouwen, dan weer door de oprechte wens om goed te doen. En passant geeft Meerman de kijker onverwachte inzichten in de eigenaardigheden van zelden op film vastgelegde culturen, elk met een eigen traditie en door een vast geloof - en soms een beetje opportunisme - geschraagd gelijk.

De onder moeilijke omstandigheden voltooide documentaire verdient een beter lot dan een eenmalige televisieuitzending; elk documentairefestival in de wereld zou er heel blij mee moeten zijn.

Uitzending op Nederland 3, ma 23 maart, 20.41-21.45u.