NIEUWSSELECTIE  
  KORTE BERICHTEN  
  RADIO & TELEVISIE  
  MEDIA  

Vrij toegankelijke LiteRom is in belang gebruikers

Leo Popma
Donderdag dient in Den Haag een kort geding van het Nederlands Bibliotheek en Lectuur Centrum (NBLC) tegen, onder andere, de literatuurcriticus Hans Warren. Begin december bepaalde de Haagse rechtbank op verzoek van Warren dat LiteRom, een cd-rom met onder andere ruim 50.000 boekbesprekingen, niet meer door het publiek mag worden geraadpleegd en het NBLC is het daar niet mee eens.

Warren, die wordt gesteund door de Nederlandse Vereniging van Journalisten (NVJ), de Vereniging van Letterkundigen, de Nederlandse Dagbladpers en de Nederlandse Organisatie van Tijdschriftuitgevers, wil dat er voor iedere 'raadpleging' van dit LiteRom moet worden betaald, maar de NBLC, die de cd uitgeeft, wil alleen een vergoeding per opgenomen artikel betalen. In kort geding wordt daarom gevraagd het eerdere verbod uit december in te trekken.

Verschillende bibliotheken hebben het verbod van de rechtbank ook al genegeerd. In openbare bibliotheken in Amsterdam en Den Haag is LiteRom nog gewoon te raadplegen terwijl andere grote steden zich beraden.

Het belang van de zaak overstijgt verre dat van LiteRom. Waar het om gaat, is dat door gebrek aan regels de vrijheid van de informatieconsument wordt beknot. Sommige kranten zitten met hetzelfde probleem. Zij durven hun oude jaargangen, buitengewoon rijke bronnen van informatie, niet op cd-rom te zetten uit angst voor auteursrechtelijke complicaties.

Sinds 1972 verspreidt de stichting NBLC een literaire knipselkrant die voor 99 procent uit boekbesprekingen bestaat. Dat mag van de Auteurswet. Aan de hand van deze knipselkrant werken bibliotheken hun eigen knipselmappen bij. Maar het nadeel van deze werkwijze was dat knipsels niet onbeperkt houdbaar zijn. Veertig procent van het krantenpapier tot 1950 is daardoor nauwelijks meer hanteerbaar. De knipselmappen zijn ook kwetsbaar: knipsels raken zoek, beschadigd of worden gepikt. En de microfiches, waarmee een tijdje is geëxperimenteerd, blijken achter de feiten aan te lopen en gebruiksonvriendelijk te zijn.

Toen de Amsterdamse Openbare Bibliotheek in 1989 dan ook het initiatief nam om de omvangrijke literaire knipselverzameling op cd-rom te zetten, werd dit door de overheid met enthousiasme begroet. WVC trok ruim een miljoen gulden uit om het project te realiseren. Door de knipsels op cd-rom te zetten, werden ze niet alleen van de ondergang gered, de collectie kon ook veel sneller en op veel meer ingangen worden doorzocht. Bovendien zorgde de NBLC voor allerlei aanvullingen.

LiteRom is zeker geen goudmijn. Het eerste misverstand is dat LiteRom alleen artikelen van derden bevat. Er staan ook artikelen op over het leven en werk van populaire schrijvers die speciaal voor dit doel door medewerkers van de NBLC zijn geschreven. Al bestaat het leeuwendeel natuurlijk uit knipsels: 1.603 uit de Groene Amsterdammer, 2.694 uit Het Parool, 2.768 uit de Volkskrant, 3.693 uit Vrij Nederland en 4.251 uit NRC Handelsblad.

LiteRom is ook geen commercieel product. Het wordt tegen kostprijs (1.800 gulden per stuk) aan bibliotheken in licentie gegeven en ieder half jaar bijgewerkt. Bovendien is aan de auteurs een redelijke vergoeding aangeboden: vijftien gulden per artikel, een auteurscontract, plus een gratis exemplaar van de cd-rom. Een dergelijk honorarium is gebruikelijk bij hergebruik van artikelen in verzameluitgaven.

Maar Warren, de NVJ en de andere partijen willen een vergoeding per raadpleging en daar wringt 'm de schoen, want wat is een raadpleging? De deskundigen zijn het daar niet over eens. Stel: u zapt op Internet van pagina naar pagina. Is iedere pagina die u ziet nu een 'raadpleging' of is dat pas het geval als u er informatie van kopieert of download? De Europese richtlijn voor databanken stelt dat alleen al het oproepen van informatie op het scherm als een raadpleging moet worden beschouwd. Dat zou betekeken dat voor iedere flard tekst die in LiteRom wordt opgeroepen, moet worden betaald. Bladert u in een bibliotheek wat in boeken of in een encyclopedie dan is er niets aan de hand, maar bladert u in een digitale knipselkrant zoals LiteRom dan moet er opeens per pagina geld worden afgedragen aan de rechthebbenden.

Nog gekker is dat je de boekbesprekingen uit bijvoorbeeld de Groene Amsterdammer zo van Internet kunt plukken, terwijl ze nu op LiteRom van de rechter niet meer geraadpleegd mogen worden. Terwijl je de stukken in digitale vorm van Internet kunt halen, wat eventueel misbruik vergemakkelijkt, staat LiteRom nu niet meer dan een schermafdruk toe.

De gevolgen van de uitspraak zijn groot. Literom is op zo'n zeshonderd openbare bibliotheken in Nederland te raadplegen. Veel van die bibliotheken zijn gestopt met het bijwerken van hun papieren knipselmappen. Op korte termijn raakt de uitspraak van de rechter dus de belangen van scholieren, studenten, docenten en cursisten.

De gevolgen op lange termijn zijn echter nog ingrijpender. We hebben hier te maken met een inbreuk op het recht van burgers op vrije toegang tot informatie. Het is ook een inbreuk op de taak van openbare bibliotheken om algemene toegang te verschaffen tot publieke informatiebronnen. Dat is ook de reden waarom diverse bibliotheken de uitspraak naast zich neer hebben gelegd.

Het raadplegen van informatie in bibliotheken - dat altijd is beschouwd als een onvervreemdbaar recht in onze democratie - wordt nu onttrokken aan het vrije verkeer en herleid tot een commerciële handeling.

Let wel: de openbare bibliotheken erkennen en respecteren hun verplichtingen ten aanzien van auteursrechten. Daarom proberen zij ook al jaren tot een schikking te komen. Maar inmiddels neemt de jacht op de auteursrechtelijke revenuen angstaanjagende vormen aan. De Europese richtlijnen inzake leenrecht, reprorecht en het raadplegen van databanken, lijken meer oog te hebben voor de economische dan voor de maatschappelijke belangen.

Dit alles staat ook haaks op wat de Nederlandse overheid zegt te willen. Zij waarschuwt al jaren tegen een maatschappelijke scheiding tussen mensen die wel en niet met de nieuwe media kunnen omgaan. Juist de openbare bibliotheken zouden zo toegankelijk mogelijk moeten zijn.

Door de ontwikkelingen met LiteRom gebeurt nu het tegenovergestelde. Het is een duidelijke verschraling dat LiteRom is verboden en dat kranten en tijdschriften hun oude jaargangen niet op cd-rom durven te zetten. De ironie wil dat juist de vrijdenkers van de literatuur en de journalistiek de vrijheid van informatie op dit moment aan banden leggen.

Leo Popma is secretaris van de vereniging van openbare bibliotheken, NBLC.

Zie ook:
Rechter verbiedt cd-rom recensies (5 december 1997)

Project Gutenberg onder vuur (11 november 1997)