NIEUWSSELECTIE  
  KORTE BERICHTEN  
  RADIO & TELEVISIE  
  MEDIA  

,,EEN RECHTER is nu eenmaal geen onbeschreven blad'', verklaarde voorzitter P. van Dijk van de Nederlandse juristenvereniging onlangs in de traditionele jaarrede. Behalve lid van de Raad van State is hij rechter in het Europese Hof voor de rechten van de mens in Straatsburg. Dit hof heeft bij gelegenheid nogal wat nadruk gelegd op de plicht van de rechterlijke macht iedere schijn van belangenverstrengeling te vermijden. Van Dijk waarschuwde dat daarbij de realiteit in het oog moet worden gehouden.

Zijn jaarrede zelf diende als voorbeeld. De voorzitter werd geprezen dat hij niet heeft geschroomd als rechter de eigen jurisprudentie aan de orde te stellen. Daar doet de rechterlijke macht van oudsher nogal zenuwachtig over. Een gezaghebbende verduidelijking is echter van belang, zeker nu sommige rechterlijke uitspraken in belang niet onderdoen voor wetgeving. Legt een rechter die buiten de rechtszaal zijn mening geeft, zichzelf echter niet al te zeer vast?

Blijkens het gegeven citaat is Van Dijk hiervoor niet beducht. De kern van het rechterlijke vak is juist om een open geest te behouden ondanks de omstandigheid dat iedere rechter onvermijdelijk mede wordt beïnvloed door eerdere standpunten die hij heeft ingenomen. Mits zij maar openbaar - en dus tegensprekelijk - zijn. ,,Voorkennis is nog geen vooringenomenheid'', aldus Van Dijk die waarschuwde tegen het aanleggen van al te theoretische criteria. Op die manier zou vrijwel geen enkele rechterlijke instantie in Europa nog ten volle aan de test van de onpartijdigheid voldoen.

DE RECHTERLIJKE macht in Nederland zit met een allesbehalve theoretisch probleem, een groeiende afhankelijkheid van met name advocaten als rechter-plaatsvervanger. Daarbij gaat het om wel wat meer dan een praatje voor de Juristenvereniging, die het per slot van rekening niet voor het zeggen heeft. Er is een 'kauwgomcultuur' ontstaan, noteerde een externe commentator onlangs in het tijdschrift voor de rechterlijke macht naar aanleiding van een rapport van verontruste burgers. Deze wijzen erop dat advocaten als rechter-plaatsvervanger een geheel eigen soort van voorkennis meebrengen, het klantenbestand van hun kantoren.

Of zijn dit toch vooral ,,gefrustreerde spinsels'', zoals een columnist in het Advocatenblad het eerder uitdrukte, een gezochte identiteitscrisis waarin het bestaan van lieden die zaken wél kunnen scheiden, wordt geloochend? De schijn is tegen, wanneer - zoals het rapport van de verontruste burgers signaleerde - advocaten plaatvervangerschappen vervullen in alle drie de eigen gerechten. Om het geld kan het niet zijn begonnen (de vergoeding voor de plaatsvervanger is een fooi), dus de gedachten gaan al gauw in de richting van aanzien en informatie die, zoals het oude gezegde luidt, macht is.

Afschaffen is echter ook weer te eenvoudig. Plaatsvervangers hebben vaak een frisse kijk en bovendien ruime maatschappelijke ervaring of gespecialiseerde kennis. Nog afgezien van het nut van een plaatsvervangerschap voor de advocaat die overweegt over te stappen naar de zittende magistratuur. Het systeem van de rechtspraak bevat corrigerende elementen, zoals minister Sorgdrager (Justitie) vorig jaar opmerkte tijdens haar begrotingsdebat in de Tweede Kamer. Rechter-plaatsvervangers kunnen worden gewraakt of zich verschonen. Voorzitters van de gerechten kunnen een preventief beleid voeren bij het toedelen van zaken en sommigen hebben ook maatregelen genomen tegen concentratie van plaatsvervangerschappen bij bepaalde kantoren. Er is altijd hoger beroep en cassatie als correctiemiddel. Veel bezwaren tegen rechters (plaatsvervanger of niet) blijken op de keper beschouwd vooral bezwaren tegen een vonnis waartegen verder kan worden geprocedeerd.

Belangrijk vond Sorgdrager vooral dat niet alleen rechters maar ook plaatsvervangers hun nevenfuncties openbaar maken en dat advocaten niet in hun eigen rechtbank zitting nemen. Grof geschat is driekwart van de advocaten die een rechter vervangen in de eigen rechtbank werkzaam. Het is inderdaad moeilijk uit te leggen wanneer, zoals is voorgekomen, een advocaat die een dag lang als rechter optreedt aan het einde plots van het podium afstapt en plaatsneemt in de zaal omdat één van de vonnissen een eigen cliënt betreft. Dat geldt overigens niet alleen voor de balie. In de Eerste Kamer werd het met reden ongewenst genoemd dat ambtenaren van Financiën optreden als raadsheer-plaatsvervanger in belastingzaken.

ALLE PROBLEMEN zijn met de stelregel van Sorgdrager niet uit te bannen. Met name de gespecialiseerde advocatuur is een klein wereldje waarin men elkaar ook ver buiten het eigen arrondissement kent. De noodzaak van haar stellingname wordt in elk geval bevestigd door de weerstanden die zij oproept. Verschillende plaatsvervangers weigeren hun belangen bekend te maken. Daarop staat maar één consequentie: terugtreden. De rechterlijke macht moppert intussen dat er zo niet meer valt te werken. Dat bezwaar raakt de kern van de zaak, de afhankelijkheid van buitenstaanders zonder welke de rechtspraak niet kan functioneren. Sanering is noodzakelijk. Het kabinet zal dan wel de budgettaire consequenties moeten nemen: meer echte rechters.