Door onze correspondent Lolke van der Heide
Mandela's tirade tegen de blanken en de pers op het ANC-congres heeft heel wat wenkbrauwen doen fronsen. Zijn opvolger Mbeki toonde zich veel gematigder. Inhoudelijk kreeg de laatste zijn zin.

Mafikeng, 22 dec. Was het een perfect uitgekiende choreografie of een kakofonie van tegenstrijdige meningen? Waarnemers op het vijftigste congres van het ANC hadden het afgelopen weekeinde moeite hun gedachten hierover te bepalen. Nelson Mandela, de scheidende leider, fulmineerde tegen de blanken die een ,,contra-revolutionair complot'' aan het smeden waren. Hij bagatelliseerde de misdaad, meende dat de oppositie bestond uit een stelletje racisten en dat de pers een ramp was. Daarna kwam zijn opvolger Thabo Mbeki met veel constructievere termen: dialoog, samenwerking, begrip, hetgeen de vraag opwierp welke de echte mening van het ANC was.

De 79-jarige Mandela, die nog tot de verkiezingen van april 1999 zal aanblijven als staatshoofd, trok vorige week van leer tegen alles wat blank was. Zijn vijf uur durende rede zat gevaarlijk dicht tegen de demagogie aan, want met veel feiten kwam de president niet. Hij maakte gewag van een groot 'blank complot', bestaande uit de Nationale Partij (bedenker, uitvoerder en afschaffer van de apartheid) en delen van het voormalige blanke staatsapparaat, die samen als een 'derde macht' alle veranderingen in Zuid-Afrika zouden tegenhouden. De (door blanken beheerste) media steunen deze 'contra-revolutie'. Het zijn zeer zware beschuldigingen, die schreeuwen om bewijsvoering en juist op dat punt schoot de voormalige advocaat Mandela schromelijk tekort.

Zijn frustratie is begrijpelijk: drieëneenhalf jaar na de democratische machtsoverdracht zijn de verschillen tussen rijk (meestal blank) en arm (meestal zwart) nog levensgroot. Ongetwijfeld zijn er onder de blanken extremisten die niet kunnen accepteren dat er een in meerderheid zwarte regering is, maar smeden ze een complot? Daarvoor zijn geen aanwijzingen.

Het is aan de Zuid-Afrikaanse regering, die driekwart van het electoraat achter zich heeft, om via wetgeving en passende maatregelen verandering in sociale ongelijkheid in Zuid-Afrika te brengen. Men kan blanken ook met geweld of hoge belastingen hun rijkdom afpakken, maar dat zou het land in een chaos dompelen. En de regeringsprogramma's om een gelijkwaardiger verdeling te bewerkstelligen bestaan ook al, onder meer via positieve actie en door economische maatregelen (zoals Gear, dat staat voor groei, werkgelegenheid en herverdeling).

Ook Mandela's tirade tegen de pers heeft heel wat wenkbrauwen doen fronsen. De blanke eigenaars van enkele mediaconcerns oefenen, zo verkondigde de president, een grote invloed uit, opnieuw bedoeld om de geprivilegieerde positie van de blanken te beschermen. Zwarte redacteuren of hoofdredacteuren deed hij af als token blacks. De hele pers in Zuid-Afrika viel daarna over Mandela heen en niet alleen de blanke. Opvallend was dat ook de Sowetan en City Press, zwarte kranten zowel naar eigendom als op de redactie, de president niet spaarden. Het zwakke punt in de redenatie van Mandela was opnieuw dat hij slechts met beschuldigingen kwam, niet met bewijzen.

Mandela deed nog een opmerkelijke uitspraak, hij stelde voor dat het ANC zou fuseren met de Inkatha Vrijheidspartij van Mangosuthu Buthelezi, coalitiepartner in de regering. Het samengaan van de twee partijen zou een absolute meerderheidspartij opleveren die, gemeten naar de stemverhoudingen uit 1994, 73 procent van de stemmen zou hebben. De gevreesde Afrikaanse éénpartij-staat komt dan dichtbij. Buthelezi kreeg verder het vice-presidentschap aangeboden. Dat is iets wat de op macht en roem beluste Buthelezi maar één keer hoeft te horen, gisteren verzocht hij in een vraaggesprek met The Sunday Independent het ANC een concreet voorstel aan Inkatha te doen.

Na de harde woorden van Mandela profileerde Thabo Mbeki zich als de realist en de bruggenbouwer. ,,We moeten de dialoog aangaan met de Afrikaners'', zei hij gisteren simpelweg. Bij hem geen onvertogen woord over de oppositie of de pers. Volgens sommige waarnemers achtte ook Mbeki het nodig om de blanken 'wakker te schudden', maar liet hij dat liever over aan Mandela.

Inhoudelijk kreeg de nieuwe partijleider van het congres volledig zijn zin. Het Gear-programma, Mbeki's geesteskind werd zonder slag of stoot aangenomen. Dit laatste toonde de nuchtere overwegingen van de doorsnee afgevaardigde aan. Men kon zich volledig vinden in de woorden van Jai Naidoo, minister van Telecommunicatie, die over de vakbonden zei dat ze ,,klaagden als conservatieve blanken'': wel kritiek leveren, geen alternatief bieden. De linkse krachten in het ANC, die een radicalere vorm van herverdeling voorstaan, kregen geen voet aan de grond.

De uitslag van de verkiezingen voor het Nationaal Uitvoerend Comité (NEC), waren wat dat betreft illustratief: de grote propagandist voor zwart ondernemerschap, Cyril Ramaphosa, kwam met de meeste stemmen uit de bus. De stemming voor het NEC bewees ook dat in de veel geroemde 'regenboognatie' het congres 'kleurloos' stemde; hoewel de overgrote meerderheid van het ANC uit zwarten bestaat, koos men in de top tien van het NEC vijf Indiërs, allen ministers die bekend staan om hun uitstekende werk.

Alleen de rede van Nelson Mandela blijft een mysterie. Het tekent de president echter dat hij nooit te beroerd is fouten toe te geven. Vanmorgen sprak hij op de radio zijn sussende woorden over de misdaad al weer tegen. Mogelijk neemt hij tussen nu en zijn aftreden als president in 1999 nog delen terug van wat de geschiedenis zal ingaan als 'de filippica van Mafikeng'.