De wedergeboorte van Afrika

De paniek van de dinosauriërs

Koert Lindijer
'A wind of change' waait over Afrika. De oude, autocratische kaste van stamhoofden wordt verjaagd door een nieuwe generatie machthebbers. Bovendien raken de Europese oud-koloniale machten hun invloed op het continent kwijt. Washington lijkt daarentegen op weg naar een 'leidende rol zonder precedent'. En de hamvraag is: blijft de rebellie beperkt tot Zaïre?

De bijeenkomst van de dinosaurussen', ging in de volksmond het onderonsje van Mobutu-gezinde leiders in Gabon heten. Onder auspiciën van Frankrijk waren begin deze maand enkele francofone staatshoofden bijeengekomen in een laatste poging Mobutu te redden van een schandelijke ondergang. Té laat, het tij viel niet meer te keren. Ruim één week later bereikte de Zaïrese revolutie Kinshasa en het luipaard moest met de staart tussen de benen vluchten. Blijft de rebellie beperkt tot Zaïre? De politieke dinosauriërs van Afrika die ten prooi zouden kunnen vallen aan het Zaïrese virus, waren vertegenwoordigd in Gabon: de leiders van Congo-Brazzaville, Kameroen, Togo, de Centraal-Afrikaanse Republiek en Equatoriaal Guinea.

'A wind of change' waait over Afrika. Als een bosbrand verspreidde in acht maanden de opstand zich tegen de oude politieke klasse van Zaïre. Een nieuwe generatie politici komt aan de macht en de oude klasse wordt weggevaagd. Hoewel er geen complot achter zit, bestaat er wel een verband: de tijd is rijp voor verandering. Het vuurtje werd opgestookt in 1986 door Yoweri Museveni in Oeganda, het sloeg over naar de Hoorn van Afrika en breidde zich uit naar het Gebied van de Grote Meren en Zaïre. Op afstand blaast Zuid-Afrika het aan. Trevor Manuel, Zuid-Afrika's minister van financiën, zei deze week: ,,Onze krachtsinspanningen in Zaïre maken deel uit van een bredere visie voor een wedergeboorte van Afrika.''

Mobutu was de hedendaagse versie van het alleenheersende stamhoofd, het symbool van de autocratische en corrupte Afrikaanse leider Na de onafhankelijkheid in de jaren zestig hadden hij en zijn soortgenoten in de meeste Afrikaanse staten de macht overgenomen. Ze smoorden de democratische aspiraties van de bevolking in de jaren zeventig en vernietigden de economieën in de jaren tachtig. Verzet van binnenuit was onmogelijk, doordat het continent in de Koude Oorlog de speelbal werd van de supermachten. Aan het begin van de jaren negentig leek Afrika 'het verloren continent' geworden.

Na het einde van de Koude Oorlog gingen Westerse landen als voorwaarde voor hulp aan Afrikaanse regimes de introductie eisen van het méérpartijen-systeem. De invoering van het pluralisme werd in vele landen ervaren als een tweede bevrijding, maar leidde snel tot diepe teleurstelling onder de bevolking. Door gemanipuleerde verkiezingen kwamen veelal dezelfde autoritaire presidenten terug. Of de macht werd overgenomen door oppositieleiders die uit een zelfde autoritaire politieke cultuur voortkwamen als hun voorgangers. Er veranderde te weinig. De meest ingrijpende veranderingen in Afrika vonden niet plaats door verkiezingen maar door gewelddadige omwentelingen.

Na de militaire zege van het Nationale Verzetsleger (NRA) in Oeganda, geleid door Yoweri Museveni, leidden hardnekkige bevrijdingsoorlogen tot overwinningen van Meles Zenawi in Ethiopië en Isayas Aferworki in Eritrea. Paul Kagame, die in Museveni's NRA had meegevochten, volgde het voorbeeld in Rwanda, waarna Laurent-Désiré Kabila aan het hoofd kwam te staan van de opstand in Zaïre. Al deze leiders houden onderling informeel contact.

De nieuwe heersende klasse is niet noodzakelijkerwijs democratisch in de Westerse zin van het woord. Ze kijken neer op de traditionele politieke klasse, zowel op vertegenwoordigers van de oppositie als van de heersende kliek. Ze zijn arrogant, militair georiënteerd, goed opgeleid, ze geloven in de vrije-markteconomie en voelen zich op hun gemak bij Westerse zakenlui en bankiers van de Wereldbank en het Internationale Monetaire Fonds.

Hun stijl verschilt radicaal van die der dinosaurussen. Isayas Aferworki kan in spijkerbroek worden aangetroffen in een koffiebar, Meles geeft een interview met zijn voeten op de tafel en Museveni loopt op sokken tijdens een gesprek met verslaggevers. Deze leiders gedragen zich als mannen van het volk, zonder populistisch te zijn, want soms zijn ze tegendraads of juist doctrinair.

Vergelijk dit met leiders van de oude politieke school. Zij omgeven zich met een magische waas, met luipaardvellen, toverstaven of andere geheimzinnige attributen. Zij laten zich afbeelden als een engel die uit de hemel neerdaalt, hun portretten staan op miljoenen speldjes of kledij, zij bouwen monumenten voor zichzelf en zetten een gigantisch paleis of een levensgrote replica van de St. Pieter neer in hun geboortestreken.

De door een militaire opstand aan de macht gekomen nieuwe leiders kunnen op sympathie rekenen van gelijkgezinde staatshoofden in bijvoorbeeld Mali of Malawi. Ze genieten steun van bekeerde linkse leiders als Benjamin Mkapa en Julius Nyerere van Tanzania, Kenneth Kaunda in Zambia en Nelson Mandela. Door hun gezag hebben deze politieke veteranen de nieuwe leiders in bescherming genomen tegen de conservatieve garde. Kenia bijvoorbeeld heeft er alles aan gedaan om Museveni en Kagame te isoleren. Pogingen van de Keniase president Moi om ,,te bemiddelen'' in het Zaïrese conflict om zo het tij te keren, werden voorkomen door ingrijpen van Mandela.

Kabila ontving aanzienlijke regionale steun. Mobutu's buitenlandse politiek was gebaseerd op actieve hulp voor reactionaire, op stamafkomst geformeerde verzetsbewegingen in zijn buurlanden, zoals UNITA in Angola en de verantwoordelijken voor de genocide in Rwanda. Deze politiek van regionale destabilsatie zou uiteindelijk in zijn eigen gezicht exploderen. De soldaten die Kinshasa vorig weekeinde innamen, vormen een multi-nationale troepenmacht. Rwanda, Oeganda en Angola stuurden soldaten en Tanzania, Zambia en Zimbabwe verleenden indirecte militaire steun.

Mobutu's optreden in Afrika was zo controversieel dat geen enkel Afrikaans land naar de Organisatie van Afrikaanse Eenheid of de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties stapte om de buitenlandse inmenging in Zaïre aan de kaak te stellen.

Een groot aantal staten in de regio trekt profijt van Mobutu's vertrek. De weerbarstige UNITA-oppositieleider Jonas Savimbi raakt met Mobutu's ondergang zijn voornaamste steunpilaar kwijt en kan zijn troepen niet meer achter de hand houden in Zaïre. Het vredesproces in Angola lijkt hiermee gebaat. Rwanda en Burundi hoeven geen aanvallen meer te vrezen van Hutu-opstandelingen vanuit oost-Zaïre. Oeganda blijft gevrijwaard van twee hinderlijke guerrilla-bewegingen die eveneens opereerden vanuit oost-Zaïre. De zuid-Soedanese verzetsbeweging SPLA ten slotte, die sinds enkele maanden weer aanzienlijke overwinningen boekt, weet zich niet meer in de rug bedreigd door steun van Mobutu's troepen voor het Soedanese regeringsleger.

De grootste verliezers zijn de dinosaurussen, het Zaïrese voorbeeld bedreigt hun posities. Pascal Lissouba van Congo-Brazzaville kwam als laatste president bij Mobutu in Kinshasa op bezoek en kritiseerde journalisten omdat deze Mobutu onvoldoende respect betoonden. Lissouba is leider van een verdeelde natie met grote sociale tegenstellingen. Duizenden Zaïrese regeringssoldaten staken zaterdag de rivier naar Brazzaville over en kwamen zijn regime verder destabiliseren.

Het eveneens instabiele regime van Paul Biya in Kameroen knoeide bij de verkiezingen om aan de macht te kunnen blijven. Bovendien heerst er onrust in de Engelstalige regio rond de stad Bamenda, en tribale en religieuze tegenstellingen ondermijnen zijn bewind. De Togolese president Eyadema, een van Mobutu's discipelen van het eerste uur, weet zich geconfronteerd met een sterke binnenlandse oppositie, die op steun kan rekenen van Togo's buurland Ghana. President Jerry Rawlings van dat land propageerde al sinds de begin jaren tachtig de militaire revolutie en kan als voorbode worden beschouwd van het 'Museveni-effect'.

De verkwistende president Bongo, gastheer van de top der dinosaurussen in Gabon, staat eveneens onder druk van een groeiende oppositie. In de Centraal-Afrikaanse Republiek zou de regering van Ange Patasse niet hebben overleefd indien Franse troepen niet hadden geholpen bij het neerslaan van enkele muiterijen in zijn leger.

Yoweri Museveni bracht de golfbeweging van militaire opstanden tegen de dinosaurussen in Afrika op gang. De Oegandese leider is nu een van de belangrijkste spelers geworden in de politieke arena van Afrika, vergelijkbaar met Kwame Nkrumah en Julius Nyerere in de jaren zestig. Een voorval ruim tien jaar geleden krijgt in het licht van de huidige gebeurtenissen symbolische betekenis. Op de dag van zijn beëdiging tot president, vlak na de inname van Kampala, werd Museveni door Mobutu voor een korte ontmoeting naar Goma gesommeerd. Museveni vreesde een militair ingrijpen door Zaïrese troepen en gehoorzaamde. Museveni schrijft in zijn boek Sowing the mustard seed: ,,Mobutu's motief om mij uit te nodigen was niet helemaal duidelijk. Misschien maakte hij zich zorgen over de kracht van het voorbeeld: het Oegandese volk werpt de gevestigde orde omver door middel van een volksrevolutie.'' Het pleit voor Mobutu's inzicht dat hij het gevaar van Museveni's opstand in een vroeg stadium onderkende.

(NRC Handelsblad / Zaterdags bijvoegsel, 24 mei 1997)