Kabila - van verlegen rebel tot volksheld

Door onze correspondent KOERT LINDIJER

KINSHASA, 20 MEI. Laurent-Dé siré Kabila maakte een nog wat verlegen indruk toen hij in oktober bij het begin van de oorlog een groepje journalisten te woord stond. Op een lelijk bankstel in een bescheiden woning in het zojuist veroverde Uvira verkondigde de toen nog obscure guerrillastrijder: ,,We marcheren naar Kinshasa''. De journalisten fronsten hun wenkbrauwen en keken verveeld naar het plafond. De strijd was op dat moment beperkt tot een uit hoek van het gigantisch grote land en betrof bovenal een rebellie van de bedreigde Banyamulenge- Tutsi's van Zaïre. Opnieuw verbazing onder de verslaggevers toen Kabila hen om medewerking vroeg: ,,We hebben jullie journalisten hard nodig''. Weer zo'n leeghoofd die de revolutie uitroept met behulp van de me dia om vervolgens in de vergetel heid van de Afrikaanse jungle te verdwijnen, verzuchtten de repor ters. Zeven maanden later hebben Kabila en zijn mannen de Zaïrese hoofdstad Kinshasa bereikt, mede dankzij een positief imago dat journalisten schiepen van de rebel lenleider.

Kon Kabila tijdens deze eerste ontmoeting vermoeden dat het tweeëndertig jaar oude regime van president Mobutu als een kaarten huis ineen zou storten? Wat begon als een plaatselijke rebellie van de Banyamulenge-Tutsi's breidde zich als een lopend vuur uit tot een niet meer te stoppen volksopstand tegen de kleptocratie van Mobutu. De strijd van Kabila's Alliantie van democratische krachten voor de bevrijding van Kongo-Zaïre (ADFL) ontwikkelde zich tot een Blitzkrieg, één van de meest succes volle militaire campagnes in post- koloniaal Afrika. ,,Het begon met gewapende voertuigen en artillerie, maar tegen het einde zagen we voornamelijk rebellen die ongehin derd optrokken in vrachtwagens en onderweg steden innamen'', al dus een militaire waarnemer. De ADFL nam de schijn weg dat Zaïre nog over een nationaal le ger beschikte. Mobutu had sinds de jaren zeventig de verschillende legereenheden tegen elkaar uitge speeld, een verdeel-en-heers-poli tiek om iedere binnenlandse militaire bedreiging voor zijn regime te neutraliseren. Verwaarloosde en gedemoraliseerde regeringssolda ten weigerden te vechten tegen een goed georganiseerde vijand. Al leen militairen van de presidentiële garde, die Mobutu had omge vormd tot zijn eigen tribale militie, boden enige tegenstand. Rege ringssoldaten verkochten hun wa pens aan de ADFL of ze sloegen op de vlucht nog vóór de rebellen arri veerden. Er werden weinig schoten gelost in deze oorlog. De meeste slachtoffers vielen door plunderen de regeringstroepen op terugtocht, of onder dolende Hutu-vluchtelin gen die als nasleep van de genocide van 1994 in Rwanda een rekening betaalden.

Generaals van het regeringsle ger lieten zich in de eerste plaats motiveren door hebzucht, niet door trouw aan hun president en natie. Mobutu stond hun altijd toe diamanten, goud en wapens te smokkelen. Tot het laatste mo ment bleven topmilitairen wapen tuig, bestemd voor het met veel fanfare aangekondigde tegenof fensief, doorverkopen aan de Angolese verzetsbeweging UNITA. ,,Je moet de Zaïrese machthebbers niet zien als politici, maar als gangsters'', gaf een diplomaat in Kins hasa als commentaar op dit bijna onbegrijpelijke gedrag. ,,En een gangster probeert tot op het aller laatste moment geld te verdienen.''

De oudgediende strijder Kabila werd door Tutsi's uit de motten ballen gehaald en gelanceerd met aanzienlijke militaire steun van Oeganda en Rwanda. Na de eerste zeges kreeg hij vervolgens politieke en militaire assistentie van een groot aantal buurlanden, zoals An gola en Tanzania. Mobutu kreeg een oude rekening gepresenteerd. Jarenlang steunde hij verzetsbe wegingen in buurstaten en hij om armde in 1994 de leiders van Rwanda's genocide. De ADFL hielp de nieuwe Rwandese macht hebbers de voor de genocide ver antwoordelijke troepen, die uitwe ken naar Oost-Zaïre, te verslaan. De ADFL-strijders droegen bij aan de verdrijving van Oegandese guerrilla-bewegingen in het Oos ten, ze ontmantelden een doorvoerroute van wapens in Bunia voor Soedanese regeringsstrijd krachten, ze assisteerden bij het oprollen van bases van Burundese opstandelingen bij Uvira en de ADFL-soldaten sloten smokkel routes af voor het Angolese Unita. Mobutu's destabiliserende poli tiek in de regio was uiteindelijk in zijn eigen gezicht ontploft: vrijwel alle buurlanden gaven de ADFL hun zegen en schoten te hulp om een extra nagel in de doodskist van de president te slaan.

Mobutu toonde zich, sinds hij in 1961 een hoofdrol ging spelen, een meesterpoliticus en opportunist. Behendig speelde hij zijn tegen standers en de tweehonderd tribale groepen van het land tegen elkaar uit. De Banyamulenge-Tutsi's, die al vele generaties in het land leven, verleende hij de Zaïrese nationaliteit om deze vervolgens weer af te nemen. Gezworen politieke riva len liet hij ter dood veroordelen om ze daarna te vergeven en een pro[-] minente functie aan te bieden. De door Tutsi-commandanten aange voerde ADFL trad hij op gelijksoortige wijze tegemoet. Al in het begin van de oorlog stuurde de pre sident heimelijk een persoonlijke gezant naar Kabila om het met hem op een akkoordje te gooien. ,,Mobutu dacht altijd zijn tegen standers te kunnen omkopen'', al dus een waarnemer. ,,Maar de ADFL en de Banyamulenge hiel den voet bij stuk. Hun principiële stellingname dat Mobutu moest opstappen, droeg bij aan hun succes.''

De snelheid van de opmars van de ADFL beperkte het wapenge weld, maar kan op de langere ter mijn negatieve gevolgen hebben. De eindzege kwam snel, misschien té snel. De ADFL bleef geen tijd zich te ontwikkelen van strijd macht tot bevrijdingsbeweging. De rebellen hadden nauwelijks de tijd om in hun veroverde gebieden bestuurservaring op te doen. Der gelijke ervaring bleek de kracht van de bevrijdingsbewegingen in Eritrea en Ethiopië, die zich met succes omvormden tot stabiele re geringen. Het ontbreken van zulke ervaring als gevolg van een te snelle overwinning droeg in belangrijke mate bij aan de ontstane chaos na de opstand in 1991 in Somalië.

Interne tegenstellingen, zoals tussen degenen die in Zaïre de wa pens opnamen en de ballingen die zich later aansloten, konden zich niet uitkristalliseren. Door de steun van militairen uit Rwanda en Angola moet de ADFL nog uit groeien tot een onafhankelijke en coherente strijdmacht van Kongo. Het kaf van het koren, de ervaren en de slechte generaals, die schei ding moet nog plaatsvinden in de ADFL. Mobutu vervulde voor de alliantie de rol van rode lap. Het beoogde doel zijn ondergang te be werkstelligen, verenigde en stimuleerde de gewapende oppositie en maakte Kabila tot een volksheld. De ADFL is bovenal een tegenbe weging. De grootste beproeving komt nu de alliantie het zonder Mobutu moet stellen en volwassen moet worden.

(NRC Handelsblad / Buitenland, 20 mei 1997)