De Westerse bevolking wordt snel dikker, ongezond dik zelfs. En lijnen helpt meestal niet op den duur - tenzij voor de weg van de geleidelijkheid wordt gekozen.

Wim Köhler

''Geen enkel dieet dat snel gewichtsverlies belooft is goed'', zegt prof.dr. Jaap Seidell, dieet- en gewichtswetenschapper . ,,Tien of twintig kilo verliezen in twee of drie maanden tijd kan iedereen en het kan op veel manieren. Vrijwel ieder dieet is dan goed: sherry, brood, Montignac, de drankjes, poeders en repen die bij de drogist in het schap staan, het maakt niet uit. Verzin iets nieuws en het heeft altijd succes. Als het maar een voorschrift is met extreem weinig calorieën. Het is heel populair, vooral in deze tijd voor de zomer. Maar vrijwel iedereen die snel afvalt, krijgt de kilo's er weer bij zodra hij of zij met het strenge lijnen stopt.''

Seidell, hoofd van de afdeling chronische ziekten epidemiologie (waar obesitas onder valt) van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) in Bilthoven en bijzonder hoogleraar voeding aan de Vrije Universiteit te Amsterdam, is snel klaar met het verzoek om een oordeel te geven over gangbare diëten.

Seidell weet ook waarom lijnen tot mislukken is gedoemd en waarom de Nederlandse bevolking snel dikker wordt: ,,De mensen worden individueel aangesproken en de adviezen, vooral uit de commerciële dieethoek, zijn gericht op ingrijpende veranderingen in het lichaamsgewicht. Dik zijn wordt benaderd als een te corrigeren abnormale respons op een normale omgeving. Maar onderzoekers zien dat tegenwoordig andersom. Dik zijn of worden is normaal in een omgeving die - uit oogpunt van de handhaving van een gezond gewicht - de laatste vijftig jaar abnormaal is geworden.''

Het begint tegenwoordig al in de kindertijd. Kinderen worden met de auto overal naartoe gereden omdat de straten onveilig zijn en de scholen en clubs ver weg liggen. Op de scholen is de lichamelijke opvoeding afgeschaft. Het televisiekijken en spelen achter de computer is enorm toegenomen. Het aanbod aan speciaal op kinderen gericht energierijk voedsel en snoepgoed is overweldigend.

Seidell: ,,En als je kijkt naar volwassenen: de meeste mensen bewegen niet meer om naar hun werk te gaan en ook niet als ze werken. Het energieverbruik in het Westen is de laatste twintig jaar met 700 kilocalorieën per dag gedaald. Dat is bijna een maaltijd per dag. De noodzakelijke lichaamsbeweging moeten we dus in onze vrije tijd proppen. Het advies is tegenwoordig om minstens vijfmaal per week minstens dertig minuten per keer flink te bewegen. Wandelen mag nog net, maar het moet dan wel fors doorstappen zijn. Die mogelijkheid en gelegenheid hebben de meeste mensen niet in hun strakke tijdschema van kinderen, forensen en werken.''

Het gevolg is dat de Westerse bevolking snel dikker wordt. In Nederland is het percentage obese mannen (met een Body Mass Index boven de 30) tussen 1987 en 1995 gestegen van 6,0 naar 8,4 procent. Bij vrouwen steeg het van 8 naar 10 procent. Nederland loopt nog achter op de Verenigde Staten en Groot-Brittannië. In de VS was in 1980 1 op de 7 mensen obees. Inmiddels is dat 1 op 4.

Hoe het anders moet? Seidell: ,,De toename van het aantal obese mensen - dat me nog meevalt als je kijkt hoe snel ons leven verandert - kan alleen veranderen als ook hun omgeving wordt beïnvloed. We hebben een landbouwbeleid dat een overmaat aan dierlijke vetten produceert. We hebben een grote en invloedrijke voedingsindustrie die binnen een dag de merken Slimfast en Ben & Jerry's ice cream koopt. Het advertentiebeleid van snoep en fastfood zou dezelfde aanpak mogen krijgen als rook- en alcoholreclame. In een aantal Amerikaanse staten is snoepreclame al verboden in kindertv-tijd. In Nederland liggen beperkende afspraken met de fabrikanten meer voor de hand. De overheid zou wel eens met de pizzaboer mogen gaan praten of de samenstelling van de pizza niet wat kan worden veranderd.''

Maar niet alleen op het gebied van voeding zou de overheid haar beleid op slanker kunnen richten. Seidell: ,,Binnenkort verschijnt de Vijfde Nota Ruimtelijke ordening. Bij het ontwerp is gerekend aan in- en uitrijtijden van de auto's naar woonwijken en winkelcentra, maar niet aan de dagelijkse beweging voor de bewoners van de compacte steden en Vinexlocaties.''

Niet alles is politiek. Er zijn ook persoonlijke omstandigheden die de meeste dieetpogingen tot mislukken doemen. Seidell: ,,Ook al lijkt het resultaat in kilo's indrukwekkend, vrijwel iedereen heeft te hoge verwachtingen van het cosmetische effect van afvallen. Vraag aan iemand van 120 kilo wat haar ideale gewicht is en het antwoord is 70 kilo. Daar zit je nog 30 kilo boven als er 20 zijn verdwenen. Verder zet iemand bij het volgen van een extreem dieet zijn sociale leven twee maanden op de kop. De strenge lijner neemt geen andere levensgewoonte aan, maar pleegt een crisisingreep. Als het doel is bereikt, wordt de oude routine meestal gewoon weer opgenomen.''

De jaarlijkse forse gewichtsschommeling die sommige tot dik neigende mensen doormaken is ongezonder dan een constant hoog gewicht. Daarom gelden sinds een paar jaar minder rigoureuze adviezen voor afvallen. De Wereldgezondheidsorganisatie staat erachter, de Amerikaanse National Institutes of Health, de Nederlandse Hartstichting. Probeer eerst eens op gewicht te blijven, zeggen de wetenschappelijke adviseurs. En probeer dan in een jaar tijd eens 5 of 10 procent van je lichaamsgewicht kwijt te raken. Als dat gewicht twee jaar handhaafbaar is, probeer er dan nog eens zoveel af te krijgen.

Seidell: ,,Tussen wat cosmetisch wordt gewenst en wat medisch goed is, bestaat een kloof. De dokter is al heel tevreden als iemand van 110 kilo 10 kilo kwijt raakt, maar de betrokkene is dan meestal nog ontevreden over zijn gewicht.''

Langzaam afvallen is moeilijk, langzaam aankomen absoluut geen kunst. Een kilo per jaar aankomen zit hem in 20 extra kilocalorieën per dag. Dat is één flesje bier per week, of wekelijks een handje pinda's, of een kwartiertje korter hardlopen per week.

Wie geleidelijk lichter wil worden kan de 100-100-regel aanhouden. Door 100 kilocalorieën uit het dieet te schrappen en dagelijks 100 kilocalorieën extra te verbranden (dat is twintig tot dertig minuten wandelen) gaat in een jaar tijd 10 kilo verloren.

Thin fat people, noemt de Amerikaanse voedingsonderzoeker dr. James Hill zijn onderzoeksgroep van met veel moeite gevonden mensen die er wél in slaagden eerst extreem af te vallen en daarna dat gewicht vast te houden. Het gaat om mensen die over het algemeen meer dan dertig kilo kwijtraakten en nu zelfs geen overgewicht meer hebben. Hill vindt het anorexialijders met normaal gewicht. Seidell: ,,Die post-obesen zijn obsessief met hun calorieën bezig. Ze wegen en tellen alles wat ze eten. Ze bewegen minstens negentig minuten per dag. Hun stofwisseling heeft die zware maatregelen kennelijk nodig om het lagere gewicht te handhaven. Er is toch iets als een gewichtsthermostaat die maar moeilijk een graadje lager is af te stellen.''