Talen
In Indonesië worden honderden talen gesproken. Een overzicht:
Oorsprong
De diversiteit van Indonesië wordt weerspiegeld in het aantal talen dat in de archipel wordt gesproken: zo'n 700, op een bevolking van bijna 213 miljoen. De talen maken op hun beurt deel uit van een grotere talenfamilie, de Maleis-Polynesische talen, ook wel Austronesiche talen genaamd, die behalve een grote gemeenschappelijke woordenschat talrijke analoge grammaticale eigenschappen vertonen. Daarnaast wordt een aantal, niet tot deze familie behorende talen gesproken in Irian Barat, vooral in het binnenland en op de nabijgelegen eilanden. Er zijn slechts weinig geschreven historische bronnen; tot de bekendste behoren enkele Oudbalische oorkonden uit de tiende eeuw, en Oudmalische en Oudjavaanse inscripties uit de zevende eeuw.
Landstaal
Het merendeel van de Indonesische talen wordt slechts door een klein aantal mensen in stamverband gesproken, maar er zijn ook talen die op meerdere eilanden in zwang zijn. Daarnaast is er een nationale taal - Bahasa Indonesia genaamd - die aan het eind van de jaren twintig werd ingevoerd door de Indonesische nationalisten, als symbool van nationale eenheid en onafhankelijkheid. In die tijd werd de Bahasa Indonesia in 90 procent van de huishoudens in Jakarta gesproken. Tegenwoordig is het een taal van scholen, overheidsinstellingen en de media. Buiten deze sectoren wordt de nationale taal ook wel gesproken, maar het regionale taalgebruik blijft vaak overheersen. In vroeger tijden was het Maleis de lingua franca in grote delen van de archipel; deze taal wordt nu nog door naar schatting 10 miljoen Indonesiërs gesproken.
Talen per eilandengroep
Iedere eilandengroep kent - naast de landstaal - zijn eigen talen. Op Irian Jaya bijvoorbeeld, worden 256 talen gesproken, waarvan het West Dani, Ekari, Dani, Biak en Sentani het meest gebruikt worden. De Molukken kennen 128 talen, met als koploper het Maleis-Ambonees (gesproken door 200.000 inwoners van Ambon), gevolgd door het Kei (86.000 sprekers, woonachtig in Kepulauan Kai) en het Galela (79.000 sprekers uit Noord-Halmahera). In Lombok (Nusa Tenggara) is vooral het Sasak in zwang (2.100.000 sprekers), in Zuid-Sulawesi het Bugis (3.000.000 sprekers) en in Padang (Sumatra) het Minangkabau (6.500.000 sprekers). De meest gesproken streektaal in Indonesië is het Javaans, dat door 75.200.000 inwoners van Java gebruikt wordt.
Nederlands
De Bahasa Indonesia, de eenheidstaal van Indonesië, telt meer dan 5.000 woorden die aan het Nederlands zijn ontleend. Wie gesprekken tussen Indonesische politici in moeilijk te volgen Bahasa beluistert, kan opeens worden verrast door de term stembusakkoord, een woord trouwens waarvan het gebruik tot voor kort zelden noodzakelijk was.
Een afscheidsgroet in het Indonesisch is daag..., enigszins lijzig uitgesproken. Een voorbeeld van vermakelijke invloed van de Nederlandse taal op de Bahasa is indehoy. Het lijkt op `in het hooi' en betekent: vrijen of de liefde bedrijven.
Veel woorden worden in de Bahasa zijn hetzelfde geschreven als in het Nederlands en hebben (vrijwel) dezelfde betekenis. Zoals: absurd, afdruk, belasting, bestek, bom, bretel, debat, degen, drama, elan, fabel, flop, fotomodel, fraude, giro, gratis, handel, harem, hutspot, inklaring, jas, kabinet, kanker, kansel, krat, lading, loket, marmer, masker, matras, mondeling, nota, oma, onderneming, opa, pan, pater, punt, rekening, rimpel, salaris, seks, sigaret, skelet, tank, testikel, tol, urine, vla, wastafel, wortel.
Ook wordt menig woord in de Bahasa vrijwel hetzelfde geschreven als in het Nederlands: adopsi, apel, asprak, bagasi, bandit, baterai, bioskop, debil, demisioner, duane, ekonomi, energi, ereksi, finansiil, frustrasi, garansi, generasi, granat, higiene, ideologi, imbesil, impoten, inflasi, jenewer, kampiun, kantor, kardiolog, kastrasi, kondom, kristen, kwitansi, langsam, losion, makelar, marsepen, menstruasi, monarki, opas, operasi, overproduksi, panekuk, parlemen, pesimis, polisi, resesi, revolusi, segregasi, sigar, skorsing, spanduk, tabu, taksi, tanpasta, toleran, universitas, vegetarir, verplehster, wanprestasi. Andere woorden zijn zichtbaar van het Nederlands afgeleid. Voorbeelden hiervan, met hun betekenis in het Nederlands:
abésé (alfabet), air ledeng (leidingwater), arbai (aardbei), ateret (achteruit), besenegeng (bezuiniging), buku (boek), dasi (stropdas), dopercis (doperwten), dus (douche), efisen (efficiënt), empelop (enveloppe), fakultas kedokteran (medische faculteit), gaji (gage), geminte (gemeente), hasyis (hasjies), hopagen (hoofdagent), insinyur (ingenieur), interpiu (interview), kakus (wc), keker (verrekijker), keroket (kroket), klep knalpot (uitlaatklep), komunis (communist), kopor (koffer), koterek (kurketrekker), lengseng (lezing), masase (massage), netral (neutraal), om (oom), ongkos (onkosten), otobos (autobus), pakansi (vakantie), pipa (pijp), puisi (poëzie), rebewes (rijbewijs), sakelek (zakelijk), stasiun (station), teh (thee), wese (wc), zeni (genie).
Bron `De stille kracht van taal' (1995), van Derk Jan Eppink. Contact, 19,90 gulden.
Historisch overzicht
Tot 1500 Tot de komst van de Europeanen bestaat de Indonesische archipel uit een aantal vorstendommen.
1502 De Portugese ontdekkingsreiziger Vasco da Gama koerst aan op Indië en dwingt de plaatselijke vorsten om handel met de Portugezen te drijven.
1596 De eerste Nederlandse handelaren bereiken de Indonesische archipel. Een aantal verenigt zich in 1602 in de Verenigde Oost-Indische Compagnie die een Indische regering instelt onder een gouverneur-generaal.
1619 Gouverneur-generaal Jan Pietersz Coen neemt Jacatra in, en doopt de stad om tot Batavia.
1800-1850 Lodewijk Napoleon benoemt Willem Daendels tot gouverneur-generaal op Java. Na de val van Napoleon worden de veroverde gebieden overgedragen aan het Koninkrijk der Nederlanden.
1873 Sultan van Atjeh weigert het Nederlandse gezag te erkennen. Gouverneur-generaal Loudon stuurt vervolgens een aantal schepen en de Atjeh-oorlog is een feit. Hij duurt tot 1903.
1899 Het maandblad De Gids publiceert een artikel van de liberale advocaat Van Deventer, die betoogt dat Nederland sinds 1867 een winst van 145 miljoen gulden uit Indië heeft gehaald. Deze 'ereschuld', zo betoogt hij, moet ten goede komen aan de plaatselijke bevolking.
1908 Oprichting van de Javaanse culturele vereniging Budi Utomo, de kiem van de nationalistische beweging in Indonesië. In 1911 volgt Sarekat Islam, in 1917 de Partai Nasional Indonesia (PNI).
1929/1930 Arrestatie en veroordeling van de nationalist Soekarno (wegens opruiing).
1942 Japanse troepen vallen Nederlands-Indië binnen. Soekarno steunt de bezetter; met als doel onafhankelijkheid.
1945 Op 17 augustus roepen Soekarno en Hatta de onafhankelijke Republiek Indonesië uit.
1946 Onder het toeziend oog van de Britten wordt de Overeenkomst van Linggadjati getekend. Het gezag van de Republiek over Java en Sumatra wordt erkend; Zo ontstaat de Nederlands-Indonesische Unie.
1947 Volgens de Nederlandse regering wordt het akkoord geschonden; de eerste 'politionele acties' volgen.
1949 Onder grote internationale druk gaat de Nederlandse regering over tot soevereiniteitsoverdracht.
1955 Eerste algemene verkiezingen in het onafhankelijke Indonesië; Soekarno's PNI wordt de grootste partij.
1963 Nieuw-Guinea, dat in 1949 buiten de soevereiniteitsoverdracht bleef, gaat na een kort tussenbestuur van de VN over in Indonesische handen.
1965 Linkse officieren doen een couppoging, die wordt neergeslagen door generaal Soeharto. Massale moordpartijen onder (vermeende) communisten. President Soekarno wordt door de generaals onder druk gezet en geeft in 1966 vergaande bevoegdheden aan generaal Soeharto, die het leger achter zich weet. In 1967 wordt Soeharto waarnemend president, in 1968 volwaardig staatshoofd.
1973 President Soeharto legt de macht van politieke partijen aan banden en dwingt hen te fuseren in twee machteloze satelietjes. De corporatistische organisatie Golkar, een schepping van het leger, wordt staatspartij.
1974 Indonesische studenten protesteren tegen de grootschalige corruptie, armoede en onderdrukking.
1975 Indonesische troepen vallen Oost-Timor binnen dat zich kort tevoren onafhankelijk heeft verklaard van Portugal.
In 1976 wordt het eilanddeel ingelijfd bij Indonesië.
1980 De 'Petitie van Vijftig', een groep ex-generaals, politici, academici en studenten dringt bij Soeharto aan op grotere politieke vrijheid.
1997 De Aziatische crisis slaat over op de door corruptie en wanbeheer uitgeholde Indonesische economie.
1998 Golf van studentendemonstraties. Val van Soeharto (mei). Habibie volgt hem op.
