DE WATERHUISHOUDING

Zonder elektronica kan het ook

Rijkswaterstaat regelt veel – dat blijkt maar weer als alles wat de dienst beheert op gevoeligheid voor het millenniumprobleem gecontroleerd moet worden. De waterschappen hebben ook duizenden vitale objecten te onderzoeken. Een gerust- stellende gedachte is echter dat alles eventueel zonder computer te bestieren is. Desnoods gaat iemand met de auto naar Duitsland om daar het waterpeil van de Rijn te meten.

Door Karel Knip

De komende jaarwisseling wordt anders dan anders. In veel gezinnen zal het alcoholgebruik tot ongekende hoogte stijgen, maar in veel andere zal geen druppel vloeien. Duizenden, misschien wel tienduizenden werknemers zullen rond de jaarwisseling worden geconsigneerd om op afroep te kunnen inspringen als binnen hun bedrijf de millenniumfout toch toeslaat. Onbemande posten worden bemand door inderhaast opgeleid wachtpersoneel. Een leger technici en monteurs staat nuchter en uitgeslapen klaar om de ontelbare uit voorzorg geplaatste noodaggregaten te starten of te repareren.

Een waterschap als De Waterlanden, dat het waterpeil in een groot deel van Noord-Holland beheert, zal 25 van haar 63 gemalen met noodaggregaten uitrusten. Alleen al voor de bewaking van die dieselgeneratoren moet extra mankracht beschikbaar zijn, want de kans op diefstal is groot: nu al zijn bijna geen aggregaten meer te huur. Daarom moet het waterschap ook nu al plannen maken voor het geval het zijn noodaggregaten weer verliest: burgemeesters en commissarissen van de koningin kunnen de aggregaten vorderen. Nederlands grootste elektrische gemalen, die bij IJmuiden en Zedemuden (bij Zwartsluis) zijn te groot voor een noodstroomvoorziening. Op hun falen wordt geanticipeerd door het waterpeil van het Noordzeekanaal en – waarschijnlijk ook – dat van het IJsselmeer vooraf te verlagen.

Aan de twee organisaties die in Nederland verantwoordelijk zijn voor de waterhuishouding, de waterschappen en Rijkswaterstaat (RWS), is het millenniumprobleem niet voorbijgegaan. Zij hebben hardware en software nagelopen of door leveranciers láten nalopen en zij hebben hard gewerkt aan hun continuïteitsplannen, de `contingency plannen' die zij ook wel onverbloemd noodscenario's noemen. Ze verwachten, een enkele uitzondering daargelaten, voor of in juni klaar te zijn met de controles, aanpassingen en draaiboeken. Daarna kan de ketenafhankelijkheid aandacht krijgen, zullen de geholpen computers toch nog worden getest en zullen ook de noodplannen worden geprobeerd.

Niemand weet precies waarom, maar het besef dat ook in het watermanagement een 2000-probleem zou kunnen bestaan drong pas tamelijk laat door. Bij RWS kwam een inventarisatie pas in januari 1998 op gang, na contacten met bedrijven als Shell, Unilver en KPN en bestudering van de adviezen van de Amerikaanse Gartner Group die had onderzocht wat er überhaupt aan problemen was te verwachten. ,,Toen de inventarisatie en analyse in augustus vorig jaar min of meer rond waren bleek'', zegt drs. M.J. Diepstraten van het Facilitair Bureau Millennium van Verkeer en Waterstaat in Delft, ,,dat we meer dan 1000 vitale, millenniumgevoelige objecten bezaten.'' Op dat moment is besloten het opstellen van noodscenario's `naar voren te halen'. Een goede greep, want het snel verworven inzicht dat de meest vitale processen zonder computers zijn te handhaven, bracht de noodzakelijke rust in huis.

Rust kwam er ook van de ordening die binnen de talloze 2000-gevoelige objecten werd aangebracht. Ze werden gerubriceerd in vier aandachtsgebieden, waaronder `civiele kunstwerken' (keringen, stuwen, sluizen, gemalen), informatiesystemen en `gebouwgebonden voorzieningen' (liften, automatische deuren, airco's en dergelijke). Bovendien kwam er een onderscheid in belangrijkheid: vitaal 1, vitaal 2 en niet-vitaal.

Met opvallende detailleringsdrift legt Diepstraten uit hoe RWS, met ruim tienduizend medewerkers het grootste directoraat-generaal binnen het ministerie van V&W, naast de bestaande managementstructuur een complete millenniumorganisatie opzette die ervoor moest zorgen dat geen problemen over het hoofd werden gezien en dat ook het systeem van rapporteren en de toewijzing van verantwoordelijkheden waterdicht zouden zijn. De `externen' meegerekend waren op een goed moment meer dan zeshonderd mensen met het 2000-probleem bezig. Dat heeft zo'n druk op RWS gelegd dat bepaalde nieuwbouwprojecten moesten worden uitgesteld.

Het facilitair bureau in Delft moest alles bijeen ruim 600 leveranciers voor informatie over millenniumgevoeligheid benaderen. De verzamelde gegevens zijn bijeengebracht in een databank die door alle V&W-personeel via het eigen Intranet is te raadplegen en ook ter beschikking is gesteld van de waterschappen.

De 63 waterschappen, die in een veel losser verband werken dan de 16 directies van RWS, begonnen nòg later aan hun millenniumexercitie. Daar kwam het totaaloverzicht pas in februari van dit jaar gereed. ,,Tot onze schrik merkten we dat er bij elkaar wel 4500 vitale objecten waren die onderzocht moesten worden'', zegt mr. A. Buisman, 2000-projectleider van de Unie van Waterschappen. ,,Er was een effectieve inhaalslag nodig. Inmiddels is die goed op gang, er zijn nu al 3000 objecten in samenwerking met de leveranciers geanalyseerd en aangepast. We vorderen met een tempo van zo'n 300 per maand''.

Voor zover ze niet ook nog rioolwaterzuiveringsinstallaties in beheer hebben liggen de problemen bij de waterschappen eerder in de aantallen dan in de moeilijkheidsgraad. De vitale objecten van waterschap De Waterlanden, zegt in Middenbeemster coördinator informatievoorziening Thijs Postma, worden voornamelijk gevormd door de 63 gemalen, die bijna allemaal elektrisch èn geautomatiseerd zijn. Geautomatiseerde gemalen reageren in feite direct op het waterpeil vlak bij het gemaal. De besturing kan worden overgelaten aan eenvoudige regelsystemen (PLC's) die door het waterschap zelf worden ingesteld. Om te kunnen anticiperen op een dreigend teveel of tekort aan water moet soms worden `voorgemalen' of juist `gebufferd'. De informatie daarvoor is ook in de PLC's opgeslagen.

Aan het andere eind van het spectrum bevindt zich Rijkwaterstaat die veel omvangrijkere computersystemen beheert. Om te beginnen die van haar eigen administratie en daarnaast zoiets als het Informatie Volgsysteem Scheepvaart, een informatievoorziening over het vervoer van gevaarlijke stoffen en verkeersregelsysteem voor de grote rivieren. Verder de omvangrijke op maat gemaakte Beslissings Ondersteunende Systemen (BOS) die aangeven wanneer stormvloedkeringen moeten worden gesloten en systemen die voorspellen hoe zware regenval in het stroomgebied van de Rijn zal doorwerken in Nederland. Het zijn programma's met tienduizenden, ja soms honderdduizenden programmaregels, en het is geen doen die `met de hand' te controleren op 2000-fouten. Ze worden nagelopen door `scan tools', speciaal ontworpen programma's, ook wel code scanners genoemd, die de gevonden fouten ook zelf repareren.

Bij een bezoek aan een bescheiden complex van RWS in Eefde (bij Zutphen waar het Twentekanaal uitmondt in de IJssel) waarin zowel een gemaal, een schutsluis als een overlaatwerk zijn opgenomen, wordt duidelijk hoe omvangrijk RWS's millenniumexercitie is. De lokale analyse vond zijn weerslag in een vuistdikke ordner waarin elke met halfgeleiders uitgeruste component in overleg met de leverancier is beschreven en beoordeeld.

De buitenstaander ziet er een razend ingewikkeld aansprakelijkheidsprobleem opdoemen. ,,Maar'', legt ir. C.H. van Belois, coördinator millennium van de directie Oost-Nederland uit, ,,de juridische touwtrekkerij over de aansprakelijkheid bij grote millenniumschade is in Nederland zeer bewust op afstand gehouden om de noodzakelijke vrije informatie-uitwisseling tussen leveranciers en afnemers niet in gevaar te brengen.'' De kosten van de aanpassingen zullen zoveel mogelijk in de sfeer van service en onderhoud worden verrekend. De juridisering zal niet voor 2000 beginnen.

RWS ontdekte in zo'n 80 procent van de onderzochte informatiesystemen een meer of minder belangrijke millenniumgevoeligheid, zegt Diepstraten in Delft. In bijna alle gevallen betrof 't het 2000-probleem in engere zin. Het `misbruik' van grote rijen negens (zoals in het beruchte 9 september 1999) als signaal is nergens gevonden. En het bizarre schrikkeljaarprobleem (er is toch gewoon een extra dag in februari 2000) is maar in een geïsoleerd geval aangetroffen. Daar staat tegenover dat er eigenlijk wel meer dan dertig kritische data zijn waarop programma's een computer of PLC zouden kunnen vastlopen of van slag raken. Dag- of weektellers in langlopende programma's kunnen op zeker moment weer op nul springen en het programma tijdelijk ontregelen. Dat staat, bijvoorbeeld, op 28 augustus te gebeuren met de weekteller van het GPS-satelliet navigatiesysteem.

Anders dan de Gasunie een maand geleden desgevraagd opgaf heeft RWS in de in ROM- en EPROM-chips vastgelegde programma's (de embedded systemen) wel degelijk een meetbaar percentage millenniumgevoeligheid aangetroffen. Als ze in systemen zijn opgenomen waarin ook een `real time clock' tikt is de kans daarop makkelijk groter dan zeven procent, heeft een inventarisatie door de Gartner Group uitgewezen.

Eigen expertise en opgelegde `audits' door BDO en KPMG (er komt er nog een van Shell) geven ook Rijkswaterstaat het vertrouwen dat het 2000-probleem op tijd onder de knie zal zijn. Wat niet betekent dat er niets mis kan gaan in het Nederlandse watermanagement. Er is immers de ketenafhankelijkheid: als de elektriciteit uitvalt pompen de gemalen niet. In de natte winter is dat vooral in het laaggelegen westen een gevaar, vandaar dat een waterschap als De Waterlanden al eind vorig jaar aggregaten reserveerde. Het vrij afstromende, hoger gelegen deel van Nederland laat zijn gemalen vooral 's zomers draaien.

De waterschappen gebruiken allemaal gewone, publieke KPN-lijnen voor de storingsmeldingen. Vallen die uit dan gaan de rayonmedewerkers met de auto de gemalen langs. `De Waterlanden' wil aansluiting op een mobilofoonsysteem met eigen frequentie. Rijkswaterstaat heeft een eigen mobiel communicatiesysteem. ,,Maar'', zegt ir. van Belois van de directie Oost-Nederland, ,,als de verbindingen met Duitsland uitvallen hebben we een groot probleem. Wij willen hier eigenlijk een paar keer per dag geïnformeerd worden over de afvoer van de Rijn.''

Als met het aanbreken van het nieuwe millennium de lijn met Duitsland doodvalt trekt kort daarop een waterstaatsman met zijn auto naar het oosten om later, diep in Duitsland, zelf de peilschalen af te lezen. Hoe hij zijn informatie in Arnhem krijgt moet hij ter plekke beoordelen. In het ongunstigste geval rijdt hij keihard terug.