DE EERSTE computerprogrammeur heeft naar het heet al zijn koffers gepakt om van Nederland uit te wijken naar Australie. Bij zijn Amerikaanse collega's groeit de belangstelling voor een huis op de prairie met een flinke voedselvoorraad - en de nodige munitie. De reden: de millenniumbug, een ruimtebesparende maatregel in computerprogramma's waardoor de eerste twee cijfers van een jaartal achterwege worden gelaten. Het gevolg is dat als er niets aan wordt gedaan menig computersysteem bij de komende jaarwisseling op hol dreigt te slaan. Of eerder, want 99 is ook al een gevaarlijke afkorting in de programmeertaal, zeker als een datumregel nog andere negens bevat.

Het lijkt moeilijk voorstelbaar dat de enkele omstandigheid dat computers het jaar 2000 niet van 1900 kunnen onderscheiden leidt tot maatschappelijke ontwrichting. Hier en daar is al een proef(je) op de som genomen door de computerklokken vooruit te zetten. De gevaren zitten in een klein hoekje, afgaande op de ervaring van een Amerikaanse autofabriek waar een millenniumproef het automatische beveiligingssysteem blokkeerde zodat geen mens het gebouw meer uit kon.

De vorige minister van Economische Zaken, Wijers, rekende reeds voor dat een dag productie-uitval over een brede linie als gevolg van het millenniumprobleem Nederland zo'n 0,5 procent bruto nationaal product kan kosten. Computertechnisch gezien geldt dit probleem als beneden de waardigheid van het echte talent in de branche. Toch ontpopt het zich wel degelijk als een gewetensvraag voor de automatiseringsindustrie.

De diagnose wordt bemoeilijkt doordat veel computerprogramma's in de loop der tijd zijn aangevuld en opgelapt zonder dat de aangebrachte veranderingen precies zijn gedocumenteerd. Veel organisaties hebben er inmiddels geen benul meer van wat zij allemaal aan systemen in huis hebben. Tekenend is de gemeente Den Haag, waar een inventarisatie 944 verschillende applicaties aan het licht bracht. Het gemeentebestuur wil dat aantal nu terugbrengen tot hooguit vierhonderd.

Bij de spaghettischotel van systemen komt het gebruik van allerlei exotische programmeertalen en allerlei dwarsverbindingen met andere systemen waardoor men extra kwetsbaar wordt. Een probleem apart is de zogeheten embedded software. In veel apparaten zijn verkeerd geprogrammeerde chips ingebouwd die moeilijk te lokaliseren zijn. Een alles behalve theoretische vraag luidt: hoe spoort men datumchips op, als een computer is gemaakt in Taiwan, in Rusland in elkaar is gezet en via Oost-Europese tussenhandel is geleverd?

HERSTEL VAN alle ongemak voor de komende millenniumwisseling lijkt steeds meer onhaalbaar. Er wordt dan ook steeds openlijker gepraat over noodscenario's. Moet minister Van Boxtel, die de aanpak van het millenniumprobleem namens de regering coordineert, zelfs niet met noodwetgeving komen? Tot dusver heeft de regering nadrukkelijk verkondigd ,,dat iedere organisatie afzonderlijk verantwoordelijk is voor haar eigen functioneren en dus voor een tijdige aanpassing'. Geen centrale dictaten uit Den Haag dus, hoogstens een gezamenlijke inspanning voor ,,bewustwording'.

Deze aanpak heeft alleen kans van slagen bij maximale openheid van alle betrokkenen over de problemen en de aanpak. Er wordt alom geklaagd dat het daaraan schort. Niet onbegrijpelijk, want de kans dat millenniummalheur wordt gevolgd door een fikse juridische rekening is niet denkbeeldig. In Amerika heeft president Clinton in oktober een speciale wet getekend om de informatie-uitwisseling tussen bedrijven te bevorderen. Ook tekenen steeds meer bedrijven een plechtige belofte (pledge) dat zij bij eventuele millenniumschade niet direct naar de rechter zullen lopen maar eerst bemiddeling zullen beproeven. Juridisch zijn dergelijke beloften overigens nauwelijks afdwingbaar.

Een non-confronterende gedragslijn heeft goede praktische redenen gezien de enorme afhankelijkheid van afnemers van computersystemen van hun leveranciers. Het parool van het Millennium Platform is dan ook: laten we de handen ineenslaan en geen tijd verknoeien met het zoeken naar een schuldige. Maar het is een illusie te menen dat onplezierige vragen over de verantwoordelijkheid voor het millenniumvraagstuk geheel vallen te ontlopen. Hoe heeft de software-industrie een simpel datumveld zo uit de hand kunnen laten lopen? Er is een even pijnlijke wedervraag: hoe hebben opdrachtgevers de automatiseerders zo hun gang kunnen laten gaan?

VAN BOXTEL zit nu concreet met de vraag of hij een informatieplicht voor producenten en een reparatieplicht voor leveranciers moet afkondigen. En vooral of het niet tijd wordt het publiek met naam en toenaam te waarschuwen welke organisaties schromelijk in gebreke blijven. De minister had aangekondigd in zijn laatste voortgangsrapportage, vlak voor het kerstreces, in te zullen gaan op de voors en tegens van noodwetgeving. Hij hield het bij bespiegelingen over ,,leven met onzekerheden'.

Dat zijn ware woorden. Waterdichte garanties zijn zelfs van nationale symbolen als de PTT of de KLM niet te verwachten. ,,Het specifieke karakter van grote geautomatiseerde systemen', verduidelijkt Van Boxtel, ,,brengt mee dat bij het testen steeds opnieuw fouten zullen worden gevonden.' Het minste is dan toch wel dat de burger onomwonden wordt gewaarschuwd tegen de ergste valkuilen op weg naar het nieuwe millennium.