'Deze beursfraudeur is fit and proper'

Ruim drie jaar lang zweeg de belangrijkste hoofdverdachte uit de beursfraudeaffaire, Eddy Swaab, tegenover justitie en pers. Maar nu is het tijd voor tekst en uitleg, vindt de effectenhandelaar die zich al sinds 1998 noodgedwongen ophoudt in zijn tweede vaderland Zwitserland. Gesprek over frustratie, woede en de zweem van ondeugdelijkheid. "Als je mij wilt aanpakken, prima, maar kom dan ook met feiten."

Door Joost Oranje

Dit is hem dus.

Dé hoofdverdachte van Operatie Clickfonds tegen wie een internatonaal opsporingsbevel loopt. Dé grote onbekende van de beursfraudeaffaire. En vooral, als je het justitiedossier mag geloven, dé verpersoonlijking van een witteboordencrimineel pur sang.Stevige hand. Donkerbruine stem: "Eddy Swaab."

Bij de allereerste ontmoeting is het herfst 2000, lunchtijd in Zürich. Een gure wind blaast Zwitserse schoolkinderen-met-rugzakjes bijna van de stoeprand. Binnen, in restaurant Ries Bchli, regeren de clichés van het Alpenland. Keurige ,maar zakelijke bediening, alle ruimte voor privacy, rösti op het menu.

Edgar James Swaab (42), gedistingeerd en gesoigneerd in het pak, leunt aan het einde van de maaltijd achterover. Twinkeling in de ogen: "Al gehoord dat ik weer directeur ben van mijn effectenbedrijf FTC in Londen? Dat ik weer zaken doe met de meest vooraanstaande partijen? Union Bank of Switzerland. Morgan Stanley."

Zorgvuldig gekozen stilte.

Slokje van de goede aperitiefwijn.

Dan, spottend: "Misschien dat sommigen in Amsterdam er anders over denken. Maar deze beursfraudeur is fit and proper." Dát is wat hij graag wil uitstralen: Eddy Swaab krijgen ze niet klein. Nederland? Ach, wat moet hij er eigenlijk mee? "Ik was er zakelijk al nauwelijks actief, oriënteerde me internationaal. Ook zonder Operatie Clickfonds werkte ik nu vooral vanuit Zürich en Londen."

Strakke, zakelijke benadering. Vleugje bravoure als het moet. De sfeer van de financiële wereld waar in een split second over miljoenen wordt beslist. Maar als je hem beter leert kennen, prik je er zo doorheen. Dan valt het je op dat hij alles over Operatie Clickfonds bijhoudt. Dan laat hij zich ontvallen dat hij "wel kan janken" om het feit dat hij zijn kinderen noodgedwongen zo weinig ziet. Dan proef je de frustratie dat het zó is gelopen in Eddy Swaabs leven. Dat ging namelijk crescendo. En dit was natuurlijk niet de bedoeling.

Zijn vader was A.J. Swaab, van de farmaceutische fabriek. Eddy kwam na een studie bedrijfskunde op Nijenrode al snel in aanraking met de financiële wereld. Hij solliciteerde bij de bank Paribas in Parijs, maakte de eerste levenstekenen van de eurobondmarkt mee en wist een studiestage bij de Wereldbank in Washington te regelen. Eind '83 begon hij bij zakenbank Rothschild waar hij in '86 partner werd. Na de beurskrach van 1987 startte hij een jaar later zijn eigen kantoor, Financial Trading & Consultancy (FTC) in Londen. Hij richtte zich vooral op de obligatiehandel. Op de Amsterdamse beurs was hij nauwelijks actief. Fysiek was hij slechts in de weekends in de hoofdstad, bij zijn gezin in hun appartement aan de P.C. Hooftstraat. Daar was hij ook op die bewuste vrijdag, 24 oktober 1997, om kwart voor vijf. Eddy Swaab zat net wat te praten met één van zijn drie kinderen. Toen ging de bel. Zijn zoon liep naar de intercom. "Het is de politie, pap."

Geintje van een tiener, dacht hij. "Je hebt toch niet opengedaan?", grapte hij nog terug. Maar toen stonden ze al bijna boven. Sindsdien is Eddy Swaabs leven niet meer zoals het was. Eén vraag stelt hij steeds: "Hoe heeft het zo kunnen escaleren? Uiterlijk onbewogen bladert hij door de meegebrachte knipselmap, waarin centimeters dik wordt gesproken over 'de spin in het web Eddy S.' en over 'het fenomeen dat Eddy S. altijd winst maakte'. Eén woord zal hij, hevig articulerend, vaak herhalen: "Onvoorstelbaar. On-voor-stel-baar."

De ontmoeting in restaurant Ries Bchli was de eerste stap in het doorbreken van de stilte rondom de effectenhandelaar, gespecialiseerd in obligaties. Ruim drie jaar lang zweeg hij tegen justitie en de pers, op advies van zijn raadslieden. Maar nu vindt hij het tijd om zich te laten zien. Dat is, zo benadrukt hij, zijn eigen beslissing. Er moet nu eindelijk eens een verhaal worden verteld.

Zijn verhaal. Dat moet een einde maken aan de bijna mystieke sfeer die er rondom zijn figuur is gecreëerd. Een situatie die hij overigens deels zelf in de hand werkte. Leek zijn beslissing uit te wijken naar Zwitserland in eerste instantie een slimme zet om justitie te snel af te zijn, in de loop van de jaren werd de zelfgekozen ballingschap ook iets dat tegen hem werkte. Het openbaar ministerie schilderde hem in diverse rechtszaken af als een voortvluchtige hoofdverdachte die "zich onttrekt aan de Nederlandse justitie." En voormalig hoofdofficier Hans Vrakking liet niet na fijntjes te onderstrepen dat Swaab desnoods bij verstek zou worden veroordeeld: "De Bouterse-variant, zeg maar." Met dat beeld wil hij nu eindelijk eens afrekenen. Dat hij überhaupt een crimineel zou zijn.

De setting voor zo'n gesprek regelt Eddy Swaab goed.

Een van Zürichs meest chique hotels. Ruim de tijd. 's Avonds informeel in de bar. De volgende dag op weer een andere plek.

Kaffee und Kuchen. Aandacht voor de lunch. Na afloop een Ksepltter.Hij is misschien naïef geweest, vertelt hij, maar hij heeft altijd gedacht dat zijn zaak wel goed kwam: "Toezichthouders in Engeland en Nederland deden onderzoek naar mijn zogenaamde 'dubieuze transacties'. Datzelfde geldt voor alle gerenommeerde banken waarmee ik zaken deed. Nooit bleek er iets aan de hand te zijn. Dan zal het nu wel eens afgelopen zijn, dacht ik steeds. Maar dan zag ik wéér al die verhalen over omkoping terugkomen. Zoiets gaat een eigen leven leiden, ondanks de feiten. Toen hoopte ik: het correctiemechanisme zit bij de rechtbank. Die onderzoeken objectief. Maar dan komen er vonnissen waarvan je denkt: onvoorstelbaar dat dit in Nederland kan."

Hij doelt daarmee op de rechtszaken eind vorig jaar, toen drie personen uit de financiële wereld, die volgens justitie deel uitmaakten van de criminele organisatie rondom Swaab, werden veroordeeld wegens omkoping. Hij gaf twee effectenhandelaren geld, zij gaven hem koersinformatie, zo was de redenering. De verklaring van de verdachten dat er sprake zou zijn geweest van een door Swaab bestierd informeel beleggingsclubje, werd door de rechtbank als onrealistisch van de hand gewezen. Swaab: "Ik was verbijsterd over dat vonnis. Er is niet één keer bewezen dat er koersinformatie is gegeven. En het is ook gewoon niet zo. Het was ècht een beleggingsclubje."

Ook het vonnis tegen een derde persoon uit zijn netwerk, een ex- pensioenfondsbeheerder, noemt hij "te gek voor woorden." De rechtbank veroordeelde de man omdat er sprake was geweest van "niet optimale koersen". En dat terwijl de transacties binnen de vastgestelde bandbreedte bleven. Swaab kan er met zijn hoofd niet bij: "Diezelfde transacties zijn door de Rabobank op precies dezelfde manier gedaan, zo blijkt uit de stukken. Maar dat negeert de rechtbank gewoon. Als dit strafbaar is, dan wordt er nog dagelijks strafbaar gehandeld in de obligatiemarkt."

Maar waarom gaf Swaab zelf destijds geen uitleg? Het OM was zelfs bereid een vrijgeleide voor korte tijd te verschaffen, juist omdat de rechtbank een verklaring van de hoofdrolspeler node miste: "Achteraf had ik dat misschien moeten doen. Maar mijn advocaten adviseerden anders. Wat had ik ook te winnen? Ik wilde gewoon dat opsporingsbevel kwijt en die garantie gaf het OM niet. Bovendien was ik overtuigd van vrijspraak. Je gaat er toch van uit dat de rechtbank, die notabene speciaal voor de Clickfondszaken is vrijgesteld, zich verdiept in de materie en zich niet laat meeslepen door een OM dat op zijn beurt gewoon te weinig research heeft gedaan."

Hoe het zij: de gang van zaken heeft Swaab in een lastige positie gemanoeuvreerd. Met de vonnissen tegen de drie mensen uit zijn netwerk op tafel, ziet zijn eigen rechtszaak er weinig rooskleurig uit. Voor de hand lijkt dan ook een wraking te liggen, een formeel verzoek om de rechters van de 'Clickfondskamer' te vervangen. Swaab: "Natuurlijk onderzoeken we dat. Ook ik heb twijfels over de objectiviteit van deze rechters." Wel heeft hij besloten om toch maar een verklaring af te leggen. Hij laat zijn eis het opsporingsbevel van tafel te halen vallen en zal binnenkort, ten overstaan van de rechter-commissaris, ondervraagd worden: "Er moet worden uitgelegd hoe de vork in de steel zit. Dat heb ik trouwens altijd al willen doen. Maar wel op een normale manier. Ik wil niet, zoals andere Clickfonds-hoofdverdachten, vijftig dagen in een cel zitten om daarna te moeten constateren dat alle verdenkingen op basis waarvan ze je hebben opgesloten zijn weggevallen. Praten prima, maar 's avonds slaap ik gewoon thuis. En ik hoop dat het OM daarna zal inzien dat dat opsporingsbevel niet meer functioneel is."

Er zullen tijdens dat verhoor heel wat uurtjes nodig zijn om de zweem van ondeugdelijkheid weg te nemen die er uit het dossier-Swaab opstijgt. Vragen genoeg. Waarom had hij allerlei rechtspersonen waarlangs relatief gigantische obligatietransacties liepen? Waarom nam Eddy Swaab in vijf jaar tijd bijna zeven miljoen gulden aan contanten op? Waarom gaf hij geld aan zakelijke relaties op cruciale plekken? Natuurlijk: er werd binnen de marges gehandeld. Maar de kracht van het 'systeem Swaab' was nou juist, zo is de redenering, dat er binnen die marges sluitende onderlinge afspraken werden gemaakt. "Dat is juist wat me zo irriteert", zegt Swaab. "Er is niet één transactie te vinden die niet deugt. Maar wat er wel gebeurt, is met gebrek aan kennis dingen aan elkaar knopen, waardoor je een sfeer schept dat er 'iets' niet zal kloppen." Hij wijst op een aantal verdachtmakingen in het dossier dat inmiddels inderdaad is weerlegd. Zo getuigde een bankmedewerker in 1997 dat Swaab koersen gemanipuleerd zou hebben door te rommelen met tijdstempels. Een verhaal waarvan is aangetoond dat het gebaseerd is op een misverstand. Ook de oorspronkelijke aangifte van toezichthouder STE die Swaab betichtte van witwaspraktijken blijkt heel wat minder hard te zijn dan destijds verondersteld. Uit een getuigenverhoor met A. Heeneman van de STE, wordt duidelijk dat de toezichthouder geen goed inzicht had in het werk van FTC. Zo was onbekend dat Swaabs bedrijf een zogenaamde 'matched principal broker' was en dus niet mocht handelen op eigen rekening. Daarvoor deed FTC op haar beurt weer transacties met banken. Swaab: "Maar dat laatste traject hebben ze gewoon nooit bekeken. Daardoor dachten ze dat FTC altijd maar verlies maakte en ik altijd winst opstreek. Maar als je de hele keten van transacties bekijkt is dat helemaal niet zo. Inmiddels erkennen ze dat ze fout zaten, maar er werd wel, door ontstellend gebrek aan kennis, aangifte wegens witwassen gedaan. Daarmee was de toon gezet."

Natuurlijk, hij wil graag toegeven dat hij over het algemeen behoorlijke winsten maakte: "Maar het waren dan ook gouden beursjaren. Ook een aspect dat gemakshalve maar over het hoofd wordt gezien. Ik heb mijn werk gewoon goed gedaan. Als je mij wilt aanpakken, prima, maar kom dan ook met feiten." Maar wat is dan de uitleg voor de grote sommen opgenomen contant geld? Swaab: "Ook daarvoor is een goede reden. Maar als ik daarover ga verklaren, doe ik dat eerst bij de rechter- commissaris."

Op tafel ligt het requisitoir van het OM in de eerder genoemde rechtszaak, waarin het Swaab-dossier wordt omschreven als "doorweven van fraudeverdenkingen en verborgen eigendomsverhoudingen". Graag gaat Swaab het rijtje genoemde voorbeelden door justitie even af. Dat hij de oorzaak zou zijn van het failliet bij effectenkantoor Eduard de Graaff? Gewoon op te zoeken: feitelijk onjuist. Dat aan Swaab gelieerde vennootschappen bij Robeco "onwaarschijnlijk goede performance" haalden? Kijk in een rapport van het Controlebureau van de beurs: niets van waar. Een melding van de Engelse toezichthouder SFA dat een handelaar nadelige koersen zou accepteren ten gunste van Swaab? Ook onderzocht: niets ten nadele van Swaab. Een rapport van diezelfde SFA over een administratieve onvolkomenheid bij FTC in Londen? Inderdaad, die onvolkomenheid was er, zoals overigens wekelijks bij effectenkantoren voorkomt. Kleine boete voor betaald van nog geen twee ton. Inmiddels is hij weer FTC-directeur en zijn SFA-vergunning heeft hij nooit verloren. Vilein: "En denk maar niet dat de SFA dat doet als er ook maar iets mis is. Daar zit namelijk wél expertise over de internationale obligatiemarkt."

Toch nog even die zweem van ondeugdelijkheid. Terug naar de huiszoeking in oktober '97. In een kluis werd toen een brief gevonden, opgesteld in de vorm van een soort testament, waarin Eddy Swaab zijn bezittingen verdeelt, inclusief de "white and black assets." Hij haalt er de schouders over op: "De rechter-commissaris nam die brief niet mee, vanwege privacy-overwegingen. Vond ik heel keurig. Het was een brief uit '96, die ik ooit had gemaakt naar aanleiding van mijn tweede hartoperatie. Dan ga je over dat soort dingen nadenken. Maar wat er precies in stond weet ik echt niet meer."

Bekenden van hem hadden het al gezegd: Eddy Swaab is slim. En een kundig netwerker. Behoor je eenmaal tot zijn inner circle, dan laat hij je niet snel vallen. Maar hij is óók een type dat af en toe net een beetje te slim wil zijn. In zijn Clickfondsdossier zijn tenslotte ook zaken te vinden die onmiskenbaar strafbaar zijn. Zoals een leenovereenkomst die geantidateerd blijkt te zijn. Het betalen van een ton zwart aan de verkoper van zijn appartement. En er ligt een fiscale claim van een kleine twintig miljoen gulden, al hangt de legitimiteit vooral af van de vaststelling of zijn verblijfplaats Nederland of Engeland betrof. "Met die aantijgingen heb ik niet zo veel problemen", zegt hij. "Daar komen we wel uit. Als er iets onregelmatigs is gebeurd, dan leg ik me daar bij neer. Maar daar gaat het niet om. Waar het om gaat is beursfraude, omkoping, witwassen: onjuiste zaken. Dat een OM tegen beter weten in aantijgingen blijft verkondigen. Dat Vrakking in een interview mag zeggen dat een beursfraudeur erger is dan een cokehandelaar. Terwijl ze helemaal geen beursfraude hebben kunnen vinden. Ik vind het prima dat Clickfonds de integriteit in de financiële wereld heeft bevorderd. Dat was ook nodig. Maar dat er met zó weinig feiten zó veel overhoop is gehaald en zó veel schade is aangericht, zonder dat dat op enig moment wordt gecorrigeerd, vind ik echt schokkend."

Wat nu? Hij herneemt snel de pose van de koele effectenhandelaar: "Ach, je raakt gewend aan ellende. Ik richt me nu gewoon op mijn bedrijf. Ik hou van werken met geld. Ik hou ervan te voorspellen dat de markt omlaag gaat en later te constateren dat dat ook klopte. Weet je wat het leukste in het leven is? Gelijk te krijgen."