'Dictatuur is ook het werk van de slachtoffers'

Vandaag verschijnt 'Het feest van de bok', de nieuwe roman van Mario Vargas Llosa. De Peruaanse schrijver verdiepte zich in een groteske dictatuur. " Machismo is een uitdrukking van autoritarisme."

Roel Janssen

Macht en machtsmisbruik zijn terugkerende thema's in de romans van Mario Vargas Llosa. De Peruaanse schrijver stelt in vrijwel al zijn boeken de mechanismen van willekeur en terreur aan de orde. Vargas Llosa is een uitzondering in de Latijns-Amerikaanse literatuur omdat hij zich nooit heeft willen aansluiten bij de literaire school van het magisch realisme van Gabriel García Márquez en omdat hij voorstander is van economisch liberalisme en politieke democratie. Tegelijkertijd is Vargas Llosa bij uitstek een Latijns-Amerikaanse schrijver, omdat zijn boeken zich niet in dezelfde streek afspelen, maar in de stad en op het platteland, in Peru, Argentinië en Brazilië. Hij behandelt de grote thema's van het continent: politiek, ideologie, de menselijke waardigheid en de hardheid van het bestaan. Zijn nieuwste boek, Het feest van de bok, dat vandaag uitkomt, speelt zich af op het Caribische eiland Santo Domingo in de tijd van dictator Rafael Trujillo. Het thema van de roman is de perversiteit van dictatuur en machismo, hanigheid, vooral tegenover vrouwen.

Vanwaar die obsessie met dictators? "Ik ben 64 jaar en in mijn leven heb ik meer dictaturen dan democratieën meegemaakt", zegt Vargas Llosa. "Maar zelfs in Peru hebben we nooit zo'n groteske dictatuur beleefd als die van Trujillo in de Dominicaanse Republiek. Het tijdperk-Trujillo was de perfecte dictatuur, die tot de uitersten van corruptie en geweld ging."

In 1990 was Mario Vargas Llosa kandidaat voor het presidentschap van Peru. Hij verloor die verkiezingen tegen de onbekende Alberto Fujimori. Na een gestolen herverkiezing werd Fujimori vorig jaar door een volksopstand gedwongen afstand te doen van de macht en is hij naar het buitenland gevlucht. Vargas Llosa, die over zijn belevenissen als presidentskandidaat het boek De vis in het water schreef, verheugt zich op het herstel van het politieke fatsoen in zijn vaderland na het vertrek van Fujimori.

"Ik wil graag terug naar Peru, daar heerst nu weer een klimaat van vrijheid. De schaamteloze corruptie van het vorige regime komt in de openbaarheid. Dit levert een uniek spektakel op, want de 'sterke man' van het regime-Fujimori, generaal Montesinos, filmde alle personen die hij omkocht. Er zijn video's waarop generaals, bankiers, journalisten, parlementsleden en vakbondsleiders staan die contant geld uit de handen van Montesinos ontvangen. Nooit eerder is politieke corruptie zo platvloers geregistreerd en dit materiaal wordt nu allemaal openbaar gemaakt."

Had u zich dit kunnen voorstellen toen u zich kandidaat stelde voor het presidentschap?

"Ik had in 1990 niet kunnen vermoeden dat Peru zo'n dramatische periode te wachten stond. Maar die kandidatuur voor het presidentschap was me min of meer opgedrongen en het was in zekere zin een bevrijding dat ik de verkiezingen verloor. Ik droomde er niet van om president van Peru te worden, mijn roeping is niet de politiek. Ik ben een schrijver."

Uw nieuwste boek heet 'La fiesta del Chivo', Het feest van de Bok. Wat is de betekenis van die titel?

"Het woord chivo (bok) heeft in het Spaans een sterk seksuele betekenis. 'De Bok' was de bijnaam van Rafael Trujillo, de dictator van de Dominicaanse Republiek van 1930 tot 1961, het jaar waarin hij vermoord werd. Bij Trujillo was de uitoefening van de macht hetzelfde als het tonen van zijn seksuele potentie. Macht was voor hem synomiem met de wil van de macho. Trujillo was de absolute macho van zijn land. Hij vond het fantastisch dat ze hem el Chivo noemden. Daar was hij trots op, het was een erkenning van zijn seksuele potentie."

Hoe kwam u op dit onderwerp? De Dominicaanse Republiek lijkt in niets op Peru.

"Het thema van de dictatuur heeft veel boeken in Latijns Amerika opgeleverd. Mijn interesse in Trujillo gaat terug naar 1975. Toen verbleef ik acht maanden in de Dominicaanse Republiek in verband met de verfilming van een boek van me. Ik hoorde verhalen over het tijdperk- Trujillo. Vanaf dat moment had ik het idee om een roman te schrijven die zich met dit onderwerp zou bezig houden. Zo is het met al mijn boeken gedaan: geleidelijk rijpt een idee terwijl ik bezig ben met andere dingen.

"Ik heb de Dominicaanse Republiek een aantal keren bezocht. Ik heb met honderden mensen gesproken, zowel vooraanstaande personages als mensen uit het volk. Zo heb ik anekdotes uit dat tijdperk verzameld. Ik heb ook veel materiaal gehaald uit oude kranten en tijdschrijften over de moord op Trujillo en de periode daarna. Door dit onderzoek kon ik me inleven in de sfeer van dat tijdperk en er werkelijkheidsgetrouw over schrijven. Ik wilde de angsten, de mythes, het leven, de spookbeelden in de hoofden van de mensen kunnen weergeven. En de muziek, de films, de atmosfeer, de stemming. De smaak van het eten en drinken uit die tijd, de muziek die de mensen op de radio hoorden, de manier waarop men danste. In de Caraïbische cultuur is muziek heel belangrijk. De merengue is typische Dominicaanse muziek. In de jaren vijftig werden merengues geschreven uit aanbidding voor Trujillo. De teksten maken duidelijk hoe onderdanig men was. Zodra Trujillo dood was, begonnen dezelfde componisten die hem hadden aanbeden, hem te bekritiseren. De merengue is een sociaal document."

Waar eindigt de werkelijkheid en begint de fantasie?

"Het boek is een roman, geen getrouwe weergave van de geschiedenis. Ik ben een schrijver, geen historicus. In het verhaal komen zowel historische personen voor als karakters die aan mijn fantasie zijn ontsproten. Ook de historische personen heb ik met veel vrijheid beschreven, alof het fictie-figuren zijn. Van Trujillo heb ik bijvoorbeeld beschreven hoe hij zich voelt of wat er in zijn hoofd omgaat. Dat heb ik uiteraard verzonnen. Maar ik heb mezelf een duidelijke regel opgelegd: ik heb niets verzonnen wat niet zou hebben kúnnen gebeuren in die tijd. Aan dat uitgangspunt heb ik vastgehouden. Ook al hebben gebeurtenissen in werkelijkheid niet plaats gevonden zoals ik ze heb opgeschreven, het had zo gekund. En de personages die ik heb verzonnen, zouden op deze manier geleefd kunnen hebben."

Beleeft u het meeste plezier aan het onderzoek of aan het eigenlijke schrijven?

"De eerste versie van een boek kost me de meeste inspanning. Dat is een verschrikkelijke strijd tegen de onzekerheid. De eerste tekst is chaotisch, amorf, de structuur is ver te zoeken. Het verhaal stelt me geleidelijk in staat om de structuur aan te brengen. Ik ken het verhaal pas als het boek helemaal af is. In het begin heb ik aanwijzingen, intuïties, vage ideeën. Als ik die draft eenmaal heb, begin ik te herschrijven, te corrigeren, te editen, te construeren. Dat vind ik heerlijk om te doen. Het slijpen en polijsten van de taal, de verfijning van de structuur van het boek, de verspringingen in de tijd, de verschuivingen van de gezichtspunten - daaraan kan ik dagelijks uren met veel plezier werken.

Wat is de boodschap van dit boek?

"Ik houd niet van literatuur met een boodschap. Een roman is naar mijn mening een succes, als de schrijver er in slaagt bij de lezer een bepaald gevoel op te wekken. In dit geval is het een beter begrip voor het verschijnsel van de dictatuur. Wat betekent het voor de menselijke waardigheid om te moeten leven in een regime waarin één persoon alles controleert? Ik probeer duidelijk te maken tot welke staat van morele ontbinding een samenleving kan vervallen.

"Dictatuur is niet alleen het werk van een dictator, ook van de slachtoffers. Ze werken op een bepaalde manier mee om een dictatuur in stand te houden. In het begin van zijn regeerperiode was Trujillo geen monster. De aanbidding, de onderdanigheid, het gebrek aan verzet tegen zijn macht maakten hem tot een alleenheerser die uiteindelijk alles en iedereen controleerde, zelfs de dromen van de mensen."

Uw taalgebruik is explicieter dan in uw andere boeken. Gebruikt u met opzet zoveel grove taal?

"Ja, het Spaans van de Cariben is heel anders dan dat van Peru. Maar het heeft ook met het onderwerp te maken. Trujillo combineerde dictatuur en machismo. Seks was voor Trujillo een instrument van overheersing. Vrouwen waren er niet om genot mee te beleven, maar om macht uit te oefenen. Hij dwong zijn medewerkers om hun vrouwen aan hem ter beschikking te stellen. Dat is historisch. Hij neukte met de vrouwen en dochters van zijn ministers, om ze te laten voelen dat hij alle macht bezat en om hun loyaliteit aan hem op de proef te stellen.

"Het absurde was dat de meest vooraanstaande personen, mensen met een eerbiedwaardige staat van dienst, zich hieraan onderwierpen. Ze waren bereid om voor Trujillo de grootste vernedering te ondergaan die er in een machistische cultuur bestaat: een cornudo te zijn, een man van wie de vrouw door een ander geneukt wordt."

Uw roman is een aanklacht tegen het machismo.

"Ik wilde duidelijk maken wat deze systematische vernederingen en verkrachting van vrouwen betekenden. Daarom heb ik van een vrouw de hoofdpersoon van het boek gemaakt. Als sociale groep waren vrouwen waarschijnlijk de ergste slachtoffers van Trujillo. Ze waren weerloze lustobjecten, die zich niet konden verdedigen en ook niet konden terugvallen op bescherming van hun vaders, broers of echtgenoten. Ze liepen voor de rest van hun leven trauma's op.

"Het machismo is een uitdrukking van autoritarisme. Een gebrek aan respect voor de menselijke waardigheid en de onschendbaarheid van het lichaam. Dit boek is een oproep om de verschrikkingen van een autoritair en machistisch regime onder ogen te zien."

Waarom duiken er telkens weer dictators op in de trieste geschiedenis van Latijns Amerika?

"Door de afwezigheid van democratische tegenkrachten. Als er geen remmen zijn, leidt dat uiteindelijk tot brute vormen van machtsuitoefening. Democratie is een systeem van remmen en tegengewichten. Dictaturen brengen niet alleen economische en politieke schade aan, ze tasten ook de moraal aan. Ze vernietigen maatschappelijke waarden, het vertrouwen in de democratische instituties. Het heeft een corrumperend effect op het bewustzijn en de ethiek. Dat is op de lange termijn misschien zelfs het ergste.

"Trujillo werd aanbeden als een god, hij was een cultobject zoals Fidel en Stalin. De bevolking deed afstand van zijn waardigheid om te kunnen overleven met de terreur, maar daardoor nam de onderdanigheid steeds verder toe. Het leidde tot een slavenhouding. Misschien helpt literatuur om dat aan het lezerspubliek duidelijk te maken."

Wat is uw volgende project?

"Ik ben bezig een boek te schrijven over Flora Tristan en haar kleinzoon, de schilder Paul Gauguin. Flora Tristan was de dochter van een Peruaanse vader en een Franse moeder. Ze leefde in Frankrijk gedurende de eerste helft van de 19-de eeuw, in de tijd van de restauratie van Louis Philippe. Het was een tijdperk van utopieën waarvan men dacht dat men een perfecte samenleving kon ontwerpen en in de praktijk kon uitvoeren. Flora Tristan leefde in de utopische fantasie, ze zocht altijd het paradijs. Ze heeft een jaar in Peru gewoond. Een geëmancipeerde Franse vrouw, die aankwam in een achterlijk land waar ze haar een slaaf aanboden. Over die ervaringen heeft ze een schitterend boek geschreven. Mijn boek wordt een roman over de utopie, de sociale en artistieke utopie. Het gaat 'El paraíso en la otra esquina' heten. Het paradijs ligt om de hoek."

'Het feest van de Bok', Meulenhoff, 446 blz. ƒ49,50

Mario Vargas Llosa is te gast op de conferentie van het Nexus- instituut, die zondag 4 februari plaatsvindt aan de Koninklijke Universiteit Brabant te Tilburg. inlichtingen 013-4663450

Archief Boeken