Zijn wij dat?

TRACY METZ
De ene is naar het westen getrokken, naar de kust. De andere is juist naar de oostgrens gegaan, en de derde plukte in plaatsen door het hele land voorbijgangers van de straten. Voor deze derde aflevering van Document Nederland, het jaarlijkse documentaire fotoproject van het Rijksmuseum en NRC Handelsblad, hebben drie buitenlandse fotografen - Mark Power uit Engeland, Eva Leitolf uit Duitsland en Stephan Vanfleteren uit België - zich de afgelopen anderhalf jaar verdiept in Nederland.

Hoe zien onze buren ons aan het begin van het nieuwe millennium? Wat vinden zij typisch Nederlands, wat valt hen op? En vervolgens: hoe zien wij onszelf als wij door hun ogen kijken? Spiegel, lachspiegel, nachtmerrie? Je buren zijn per definitie anders. Je kunt je verbazen, je laten charmeren of je in walging afwenden. Wie met vreemde ogen naar ons kijkt, laat ons zien hoe ongewoon het vanzelfsprekende is. Het is hetzelfde gevoel van nieuwigheid dat je ook - voor eventjes - in eigen land bevangt als je van een verre reis terugkomt. Want hoe 'gewoon' is zo'n vakantiekolonie aan de Nederlandse kust nu eigenlijk, waar de identieke huisjes in rotten van tien zeewaarts opmarcheren? Voor een Engelsman is dat zo gewoon helemaal niet, ook niet als hij uit Brighton komt. Tussen zoveel goedgeordende pret aan de Nederlandse kust miste hij soms juist de banaliteit van de Engelse seaside resorts - maar hij genoot ook van de ruimtelijkheid, van de extremen van het weer, en van de talrijke industriële complexen die dicht tegen de zee aankruipen.

Maar een totale vreemde is de buurman nu ook weer niet. Nolens volens is er een band - desnoods de band van de burenruzie.

In zijn project 'Taming the Sea Monster and Other Stories' verwerkt Mark Power fragmenten van schilderijen uit de collectie van het Rijksmuseum waarop zeventiende-eeuwse zeeslagen tussen Engeland en Nederland worden afgebeeld. En met liefdevolle ironie fotografeert hij een kroeg waar Michiel de Ruyter op zijn voetstuk in veelkleurig discolicht baadt. Zowel Power als Leitolf voegt een contrapunt aan de foto's toe. Power heeft gekozen voor een extra laag in de tijd, Leitolf doet dat in haar project 'Schöne Grüsse' door er een medium bij te halen dat op het eerste gezicht niets met fotografie van doen heeft: briefkaarten. Aan de grens en op rustplaatsen reikte ze gefrankeerde blanco briefkaarten uit aan Duitse toeristen die onderweg waren naar hun vakantieadres in Nederland. Met het verzoek om hun verwachtingen en belevenissen erop te schrijven en ze aan haar terug te sturen. De antwoorden - 'Wir waren wieder im schönsten Land der Erde.Es war herrlich. Auergewöhnliches hat sich nicht ereignet' - maken deel uit van het spel met verwachtingen, projecten en clichés waarmee burenverhoudingen altijd belast zijn, en die zij tot de kern van haar project heeft gemaakt. Diezelfde spanning tussen werkelijkheid en cliché is voelbaar in haar geïdealiseerde beelden van stadsgezichten en landschappen, die ons enerzijds heel vertrouwd voorkomen maar waar tegelijkertijd iets vervreemdends in schuilt.

In zijn schijnbare objectiviteit komt de reeks portretten van Stephan Vanfleteren het dichtst bij een spiegel. Puur door intuïtie gedreven heeft hij zo'n honderd wildvreemden aangeschoten en gevraagd voor de camera te komen. Allen kregen zij een zwarte doek om, met de bedoeling dat alle aandacht van de kijker op de gezichten gericht zou zijn, zonder te worden afgeleid door de details van de kleding. Als je voor Vanfleterens portrettenmuur staat, komen vanzelf de vragen op. Hoe zou deze wand eruitzien als dit honderd Belgen waren? En: bestaat er zoiets als een Nederlands gezicht? Met andere woorden: zijn wij dat? Ja, dat zijn wij - althans, dat zijn wij óók. Wij zijn zoals we gezien worden, en in die zin zijn deze foto's ook een bijdrage aan het beeld dat we van onszelf vormen.

Bekijk de foto's

In het Rijksmuseum is tot en met 18 februari de tentoonstelling 'Buren' te zien. Dag. 10-17u, 1 jan. gesl. Bij Uitgeverij Verbeelding is het fotoboek 'Buren' verschenen, met een selectie van ruim honderd foto's in kleur en zwart-wit. ISBN 90 74159 30 3, 112 blz., ƒ59,50. U kunt het boek in de boekhandel en het museum kopen of bestellen door dat bedrag over te maken op giro 2896 tnv PCM Landelijke Dagbladen BV/ Acties ovv Buren. Na 18 februari kost het ƒ69,50.