DAAR IS-IE DAN: het menselijk genoom, alle drie miljard baseparen uit de menselijke chromosomen op een rijtje. Gisteren maakten de twee betrokken onderzoeksconsortia, de commerciële en de publieke, hun grote prestatie bekend.

Alle baseparen is overdreven. Drie procent ontbreekt nog, maar - zo wordt gezegd - dat stukje van de erfelijke code is extreem moeilijk bloot te leggen omdat het gaat om telkens dezelfde, eindeloos herhaalde kleine volgordes. Omdat op dat 'junk- DNA' (waarvan de functie nog altijd een raadsel is) toch geen genen liggen, mag deze drie procent 'blanco' de pret niet drukken. Dat stukje komt nog wel. Met dit bijna-einde van het grote Human Genome Project is een belangrijke grote stap vooruit gezet in de menswetenschap. Volgens een vooraanstaand geneticus is de stap zelfs belangrijker dan die beroemde van Neil Armstrong op de maan. Interessant en typerend voor de werkwijze van de wetenschap is dat bij de voltooiing van het project nu door vrijwel alle betrokkenen wordt onderstreept hoe weinig we eigenlijk weten van deze genetische basis van het menselijke bestaan. In de fase van werving van de miljardenfondsen voor het onderzoek waren een tiental jaren geleden nog grootsere visioenen te vernemen. Als het genoom eenmaal bekend was, zou het ontcijferen van die code (welke genen doen wat) zo gemakkelijk worden, dat ziekten en gebrek snel tot het verleden zouden gaan behoren: even testen, klaar. Het geld kwam gewillig vrij, maar tien jaar later is de boodschap: het ontcijferen van de code zal nog tientallen jaren duren. De werkelijkheid is toch weer complexer dan gedacht.

DOOR DE GROTE vooruitgang in de moleculaire biologie ontstond in de jaren zeventig - toen ook de eerste genmanipulaties onrust zaaiden in de publieke opinie - in brede kring de gedachte dat menselijk gedrag en functioneren vrijwel volledig zouden zijn te verklaren uit het genetisch materiaal in de chromosomen, mede onder invloed van scherpzinnige en populaire boeken als The Naked Ape van Desmond Morris en The Selfish Gene van Richard Dawkins. In de biologie zijn niet veel onderzoekers meer te vinden die genen zo'n fundamentele rol gunnen. Genen zijn extreem belangrijk in het biochemische proces in de cel, maar hoe en of ze worden geactiveerd hangt af van vele andere factoren. Deze systeembenadering van de biologie levert de meeste wetenschappelijke vooruitgang op. En de gisteren feestelijk gepresenteerde vaststelling van de volgorde van de baseparen in het genoom zal als uitgangspunt van verder onderzoek de vooruitgang alleen maar versnellen.

DE MAATSCHAPPELIJKE gevolgen van dit alles zullen pas 'werkende weg' blijken. Hoe zullen de ziektekostenverzekeraars reageren als de huisarts met een eenvoudige test de aanwezigheid kan vaststellen van genen die samenhangen met een bepaald risico op borstkanker, of Alzheimer? En wat gebeurt als blijkt dat vrijwel iedereen een of ander potentieel dodelijk gen bij zich draagt? De discussies en symposia over deze onderwerpen draaien op volle toeren, maar een juist oordeel kan alleen op ondervinding berusten. Een scherpe en kritische analyse van deze voortgang op maatschappelijk en ethisch gebied is met de publicatie van het (bijna-)complete genoom hard nodig. Een kritische houding is ook noodzakelijk waar het de grote industriële belangen bij het genetische onderzoek betreft. Zonder die belangen zou de vooruitgang waarschijnlijk nooit zo groot en zo snel zijn geweest. Maar ze vormen ook een gevaar voor de vrije uitwisseling van informatie, die cruciaal is voor een gezonde wetenschap.

NAAST DE ETHISCHE consequenties, vooral op het gebied van volksgezondheid, vormt de patentering van menselijke genen dan ook het tweede belangrijke punt van discussie over het menselijke genoom. Dankzij het industriële, door aandeelhouders gefinancierde project van Graig Venters onderneming Celera Genomics is het genoomproject ongeveer vijf jaar eerder voltooid dan werd verwacht. Dat is een goede zaak. De gezamenlijke persconferentie van het bedrijf en het publieke onderzoeksconsortium stemt hoopvol over verdere samenwerking, zonder de doem van patenten en bedrijfsgeheime informatie. Maar zeker is dat allerminst. Genoomonderzoekers en hun verschillende investeerders zijn doorgaans geen vrienden. Venter zegt dat zijn bedrijf de investeringen vooral wil terugverdienen door geld te vragen voor toegang tot zijn databank èn door de verdere ontwikkeling van software voor genetische analyse. Maar de informatie uit het publieke Human Genome Project is vrij toegankelijk via internet. De strijd is nog lang niet gestreden.

( a d v e r t e n t i e s )