NIEUWSSELECTIE  
  KORTE BERICHTEN  
  RADIO & TELEVISIE  
  MEDIA  

KESTER FRERIKS
Daar ligt in een vitrine in de Amsterdamse Openbare Bibliotheek de gevreesde liniaal. Niet een lat om kinderen mee te straffen, maar om in een hoorspel - pèts - een pistoolschot na te bootsen. Want de vuistregel tot de weergave van een schot luidt: 'Geef een fikse klap met een houten liniaal op een tafelblad.' Dezelfde liniaal wordt ook gebruikt om een krakende kaakslag na te bootsen: geef een niet te harde slag met een liniaal tegen een schoenendoos.

Ook de telefoon staat er, een van zwart bakeliet, die zowat in elk hoorspel met boos en driftig gerinkel de spanning weet op te voeren. Wil degeen aan de andere kant van de lijn ook zijn of haar zegje doen, dan moet de hoorspelacteur met de mond half verscholen in een bierglas praten, zodat het glas een gedeelte van het geluid vervormt.

Op drie etages van de Openbare Bibliotheek in Amsterdam is een tentoonstelling ingericht over het hoorspel in beeld en geluid. Van oor tot oor heet de expositie, wat een enigszins misleidende benaming is, want het hoorspel is bij uitstek een genre, sommigen menen zelfs een literair genre, waarin het gesproken woord essentieel is. Dus Van mond tot oor zou beter zijn.

Er is een aantal theoretische werken over het hoorspel uitgestald. Vooral de Duitsers verdiepten zich in de jaren dertig in dit genre. Het idee dat de 'Rundfunk' een machtig verbreider was van stemmen en geluid sprak hun aan. Volgens de theoreticus Kolb was het wezen van het hoorspel de 'Nurhörbarkeit'; dat betekent dat alleen stem en geluid de uitdrukkingsmiddelen bij uitstek zijn. Het hoorspel als akoestisch fenomeen dus. Dat de mensen zich allerlei zaken voorstelden bij het horen van geluid, deed niet ter zake. Het was de opgave van het hoorspel, aldus Kolb, 'de gemoedsbewegingen in de mensen na te streven'. De theorie is verleidelijk, te meer daar er zulke prachtige woorden gebruikt worden. Zo heet het dat stemmen te voorschijn komen vanuit een 'nevelwand'. Dat is de diepe stilte die doorbroken wordt wanneer een technicus de schuifregelaar bedient en ziedaar, of beter: hoor! - stemmen klinken uit de radio.

Vroeger bleef het gezin thuis voor het hoorspel. Oome Keesje, de avonturier, sprak tot de gezinsleden en men was gekluisterd aan het toestel. In de bibliotheek hangt een groot krantenverhaal over Oome Keesje die, oh wonder, in China verbleef en tegelijk thuis driehoog achter op de radio sprak. Hoewel het hoorspel zich aan het naoorlogse imago van gierende stormen en piepende deuren wil onttrekken, vervult die tijd ons met heimwee. Pioniers als Willem van Capellen, S. de Vries jr. en Kommer Kleijn zijn ruimschoots vertegenwoordigd in de vitrines, evenals grootheden als de auteur Jaap ter Haar en radiodetective Paul Vlaanderen.

Het hoorspel, eens een bedreigd genre, geniet weer volop aandacht. Per week gaan enkele hoorspelen door de ether. Er ligt een tekstboek opengeslagen van de auteur Nirav Christoph, wiens stuk De verkoolde glimlach van Carlos Gardel in januari wordt uitgezonden. Marlies Cordia doet de regie, zij moet de volgende regieaanwijzing hoorbaar maken: 'Geluiden van een buitenzwembad op een zomerochtend. Er zijn nog niet veel mensen.' Die 'zomerochtend' is natuurlijk precair. Hoe klinkt een zomerse ochtend in verhouding tot een late voorjaarsochtend? Zingen de vogels net iets anders?

In tegenstelling tot drama in de schouwburg kan in het hoorspel onbeperkt van tijd en plaats gewisseld worden. Sinds de uitvinding van de magnetofoonband in 1935 kan de technicus onbeperkt faden, cutten en monteren. Spelleider S. de Vries jr. was er in 1946 van overtuigd dat 'het hoorspel den fantasie volkomen vrij laat. Het bindt den auteur zoomin aan eenheid van plaats als aan die van tijd en handeling.' Een ongekende vrijheid, waar zelfs schrijvers jaloers op werden. Zo kwam het dat uiteenlopende auteurs als Henriëtte van Eyck, Heinrich Böll, Simon Vestijk hun pen leenden aan het luisterspel, die wonderlijke wereld die uit niets anders bestaat dan geluid en de menselijke stem.

Van oor tot oor. Openbare Bibliotheek Amsterdam, Prinsengracht 587, Amsterdam, t/m 3 januari.

Eerder verschenen in deze rubriek:

De ziekte van kort, vlug en snel
(8 december 1997)
Pop zonder clichés
(1 december 1997)
Gesproken uitzicht
(24 november 1997)
De pc als wereldontvanger
(17 november 1997)
Wetenschap op radio: hopeloos
(10 november 1997)
'En dat wilt u'
(3 november 1997)
De charme van curiosa
(27 oktober 1997)
Verkleutering
(20 oktober 1997)
Hallo Hautekiet
(13 oktober 1997)
Superlatieven
(6 oktober 1997)
Radio op zoek naar publiek
(29 september 1997)
Kleurrijk Engels
(22 september 1997)
God's Own Country
(15 september 1997)
Huiselijk
(8 september 1997)
Vroege metten
(1 september 1997)
Sky heeft de plicht saai te zijn
(25 augustus 1997)
Het radioforum
(18 augustus 1997)
Dictatuur van de klok
(11 augustus 1997)
Talig
(4 augustus 1997)
Nostalgie op zondag
(28 juli 1997)
Nostalgie
(21 juli 1997)
Een en al oor
(14 juli 1997)
'Ici Radio Tour de France'
(7 juli 1997)
Ouwejongens-krentenbrood
(30 juni 1997)
Zwierig nieuws
(23 juni 1997)
Het evangelie van Rover
(16 juni 1997)
Jazz volgens nieuwe formule
(9 juni 1997)
Met een half oor
(2 juni 1997)
Ether kinderloos
(26 mei 1997)
Besmettelijke radiospraak
(13 mei 1997)
Oorlog is meer dan gruwelijk
(5 mei 1997)