Elk jaar worden zo'n 200 Nederlanders die op vakantie zijn, opgehaald uit het buitenland. Ze hebben last van vakantiestress. Speciale organisaties zorgen voor de repatriëring.

Rentsje de Gruyter

'VAKANTIESTRESS drijft mensen tot wanhoop' was een krantenkop in de afgelopen zomers, net als 'Vakantiegekte treft jaarlijks 500 mensen'. Maar wat ís vakantiestress? Daarover zijn de meningen verdeeld.

De alarmcentrales en repatriëringsorganisaties in Nederland zijn experts op het gebied van vakantiestress. Sommige van hen beschouwen vakantiestress als heimwee. Zoals Omnicare, dat redeneert dat heimwee een vorm van depressie is, hetgeen van vakantiestress een psychiatrische aandoening maakt. Kijk maar in de DSM, zeggen ze, daar staat heimwee onder die noemer. DSM is de Diagnostic Statistical Manual, ofwel de op wetenschappelijke leest geschoeide 'bijbel' waarin alle erkende psychiatrische ziekten beschreven staan.

Anderen, zoals Lucas Jansen die als psychiater bij de ANWB betrokken is bij alle zware repatriëringsgevallen met psychische indicatie, zien vakantiestress slechts als een katalysator. ,,Natuurlijk kan vakantie een stresserende factor zijn'', zegt hij. ,,Maar dat betekent nog niet dat vakantiestress een wetenschappelijk te onderscheiden entiteit is. In dat geval zou kerststress ook een entiteit zijn. Rond de kerstdagen zien we immers ook een toename van het aantal depressieve mensen, dat zich ellendig voelt wegens de hoge verwachtingen en de als onecht ervaren sfeer.''

Vakantiegangers die in het buitenland in psychische nood komen, kunnen contact (laten) opnemen met de alarmcentrale waarmee hun verzekeringsmaatschappij een contract heeft gesloten. Deze heeft op haar beurt een contract met een repatriëringsorganisatie, die in beeld komt als de kans bestaat dat een cliënt uit den vreemde door professionele begeleiders moet worden opgehaald. Soms, zoals in het geval van de ANWB, heeft een alarmcentrale een eigen, interne repatriëringsdienst.

Al blijft het aantal repatriëringen wegens 'psychische indicatie' klein in vergelijking met het aantal wegens somatische klachten, jaarlijks zijn het er toch zo'n 200. Bij deze groep speelt vakantiestress een rol bij het ontstaan van de psychische klachten.

Of iemand gerepatrieerd wordt, kan afhankelijk zijn van de definitie van vakantiestress die zijn verzekeringsmaatschappij hanteert. Vaak mag het pas als er een medische noodzaak bestaat, wat het geval is als er een psychiatrisch ziektebeeld is geconstateerd. Zo kan het gebeuren dat een cliënt van Omnicare met vakantiestress wél gerepatrieerd wordt, maar iemand met dezelfde klachten bij SOS International niet: deze alarmcentrale erkent heimwee niet als een ziekte. Wat ook verschil kan maken is of iemand op basis van zijn reisverzekering of zijn ziektekostenverzekering een beroep doet op hulp; de voorwaarden voor repatriëring zijn in het eerste geval soms soepeler.

Op welke wijze vakantiestress zich manifesteert, is ook afhankelijk van de overige klachten. Een duidelijk onderscheiden categorie bij alle alarmcentrales en repatriëringsorganisaties is die van de psychiatrische patiënt. Hij lijdt bijvoorbeeld aan schizofrenie, heeft een paranoïde stoornis, een endogene depressie of is manisch-depressief; suïcidaal of manisch gedrag, achtervolgingswaan en het horen van stemmen zijn veel voorkomende verschijnselen. Bij deze categorie kan vakantiestress weliswaar een dramatische rol spelen, maar niet de hoofdrol. Het komt voor dat iemand al tijden goed functioneert, maar door vakantiestress ontspoort en, eenmaal thuis, opgenomen moet worden.

Sommige repatrieerders zijn gespecialiseerd in het begeleiden van deze categorie patiënten, zoals HCSS en ICMA; bij grote organisaties als de ANWB, Omnicare en SOS International vormt ze slechts een beperkt deel van de totale groep gerepatrieerde vakantiegangers.

Bij verreweg de grootste groep gerepatrieerde vakantiegangers is sprake van licht psychiatrische klachten of van pur sang heimwee. Symptomen van psychiatrische klachten zijn bijvoorbeeld slapeloosheid, depressiviteit, huilbuien en verwardheid; symptomen van heimwee zijn lusteloosheid, angst en het opzien tegen dingen die men normaal als plezierig ervaart. De klachten van deze twee categorieën lopen vaak door elkaar heen en ook de zwaar psychiatrische patiënt heeft last van deze klachten, zij het dat ze bij hem niet de belangrijkste zijn. Over het algemeen geldt dat hoe lichter de klachten, des te zwaarder het aandeel van vakantiestress is in iemands psychische toestand.

Sommige repatrieerders maken onderscheid tussen de twee lichtere categorieën; andere trekken een scheidslijn tussen cliënten die onder professionele begeleiding gerepatrieerd worden en zij die zelfstandig of in bekend gezelschap terugreizen. De laatste groep is minder herkenbaar, maar wel verreweg het grootst, al streven ook repatrieerders (bijna altijd één of twee B-verpleegkundigen, gespecialiseerd in psychiatrie) er altijd naar een patiënt incognito te laten reizen. Aangezien begeleiding vooral nodig is bij patiënten uit de zwaarste categorie, is het een zwaar vak waarbij de verpleger alles uit de kast moet trekken om het vertrouwen van de patiënt te winnen en in te schatten welke aanpak het best is.

Over de meest voorkomende oorzaken van vakantiestress zijn de repatrieerders en alarmcentrales het roerend eens. ,,Voor een scheet en drie knikkers vliegen mensen naar een verre, exotische bestemming, maar ze realiseren zich onvoldoende waar ze terechtkomen en bereiden zich vaak niet goed voor'', verwoordt Wiljo Meester van HCSS de algemene stemming. Behalve de confrontatie met een onbekende cultuur (taal, gewoonten, klimaat, enzovoorts), betreft vakantiestress vaak ook uit Nederland geëxporteerde stress ofwel uitgestelde stress. Het betreft dan mensen die thuis ingrijpende dingen hebben meegemaakt, die ze nog niet hadden verwerkt of mensen die half overspannen vertrokken. Tijdens hun vakantie, wanneer ze alle tijd hebben, komen de gevoelens als een boemerang terug.

Elke alarmcentrale - afhankelijk van de verzekeringsmaatschappijen waarvoor ze werkt en het profiel van de gemiddelde polishouder dat daarbij hoort - kent risicogroepen die relatief vaak getroffen worden door vakantiestress: de late pubers die voor het eerst zelfstandig op vakantie gaan, met torenhoge verwachtingen waaraan niet kan worden voldaan; de groeiende groep alleenreizenden en de bejaarden die na veertig jaar, met een zwakke fysieke conditie, teruggaan naar bijvoorbeeld Indonesië en het land van hun herinneringen niet meer aantreffen. Ook begeleidt de ANWB steeds vaker mensen die tijdens hun vakantie een trauma opgelopen hebben, meestal doordat zij een ongeluk meemaakten waarbij (dodelijke) slachtoffers vielen.