ARTIKELEN:

NRC HANDELSBLAD & IDFA:
   GESPREK VAN DE DAG
   RECENSIES
   PUBLIEKSRECENSIES EN REACTIES

FESTIVAL INFORMATIE:

IDFA & DOCUMENTAIRES:

Zie ook het
NRC Handelsblad
Filmarchief

Door BERNARD HULSMAN
AMSTERDAM, 5 DEC. Net zo treurig als de vernoeming van een zaal in het Haagse parlementsgebouw naar de antidemocraat Marcus Bakker is de naam die de belangrijkste prijs van het International Documentary Festival Amsterdam (IDFA) heeft gekregen. Joris Ivens Award heet deze prijs, naar de cineast die documentaires bij voorkeur gebruikte als propagandamiddel voor totalitaire regimes.

Een van Ivens' propagandafilms was het uitgangspunt voor Magnitogorsk, jeugd van de hoogovens van Pieter Jan Smit, die gisteren zijn wereldpremière beleefde op het IDFA. ,,Ivens was mijn held'', zegt een stem aan het begin van de documentaire. ,,Hij was altijd op de juiste plek op de juiste tijd.'' Smits documentaire begint dan ook met beelden uit de film die Ivens in 1932 maakte over Magnitogorsk, de zware-industriestad in de Oeral die in een paar jaar tijd uit het niets werd opgetrokken. Stralende jonge arbeiders die vol vreugde werken voor Stalin, laat Ivens ons in de beste socialistisch-realistische traditie zien. Als basis voor zijn Magnitogorsk-film gebruikte Ivens een beeldverslag in het tijdschrift USSR im Bau van het leven van Viktor Kalmykov, een voorbeeldige "stootarbeider' die vele malen de arbeidsnorm overschreed.

Smit heeft de vrouw van Kalmykov opgespoord en laat haar eerst vertellen dat haar man nooit pauzes nam en haar gebruikte als een "menselijke wekker'. Maar gaandeweg wordt de confrontatie tussen Ivens' Magnitogorsk en de verhalen van huidige bewoners van de staalstad grimmiger. Een ambtenares die betrokken is bij de rehabilitatie van slachtoffers van de stalinistische terreur vertelt dat de stad hoofdzakelijk is gebouwd door de 40.000 dwangarbeiders en gedeporteerden die vooral uit Tartarstan kwamen. Een aandoenlijk oud echtpaar van Tartaarse afkomst vertelt hoe zij in de jaren dertig met hun ouders in veewagens werden getransporteerd naar Magnitogorsk en daar in grote barakken moesten leven. Duizenden mensen stierven van de kou en aan ziektes als dysenterie en typhus, zegt het paar onbewogen. Ze werden begraven in massagraven. Ten slotte komt ook de vrouw van Kalmykov weer het aan het woord. Haar kleindochter leest een brief voor waaruit blijkt dat de stootarbeider Kalmykov in 1937 werd opgepakt en een jaar later als staatsvijand geëxecuteerd.

Smits documentaire is dan een minuut of twintig oud en de kijker maakt zich dan op voor de definitieve val van de held Ivens. Maar wat volgt is een impressie van het dagelijkse leven in het huidige Magnitogorsk. Dat levert ontroerende beelden op, zoals de vrouwelijke arts die zachtjes begint te huilen, nadat ze heeft verteld dat reizen in het huidige Rusland weliswaar mogelijk is maar niet voor haar is weggelegd. Maar het maakt de documentaire ook tweeslachtig: wat begint als de ontheiliging van Ivens, verzandt in een documentaire over het harde Russische leven die in elke grote stad in Rusland kan worden gemaakt.

Smit heeft de definitieve ontmaskering van Ivens als de Nederlandse Leni Riefenstahl uiteindelijk niet aangedurfd. Dit bleek ook uit zijn beantwoording van de vragen van het publiek na de vertoning van zijn documentaire. Joris Ivens' film over Magnitogorsk was slechts de aanleiding voor zijn eigen film, zei hij op de opmerkingen van enkele buitenlandse aanwezigen dat hij wel wat kritischer had mogen zijn tegenover Ivens. Typerend was ook zijn antwoord op de vraag of hij bij het maken van zijn film problemen had gehad met Marceline Loridan, de weduwe van Ivens. Nee, problemen had hij niet gehad, zei Smit, Loridan had slechts zijn verzoek tot toegang tot het archief van de Europese Stichting Joris Ivens afgewezen.

Pieter Jan Smit zal vandaag om 16 uur deelnemen aan het Gesprek van de dag in de Balie. Magnitogorsk, jeugd van de hoogovens is tijdens het IDFA niet meer te zien.