Dossier
Kabinetscrisis

Nieuws

Van dag tot dag

Achtergrond

Documenten

Discussie

D66 heeft behendig positie gekozen in het spel om een nieuw kabinet, maar de partij heeft geen overwicht.

Door onze redacteur GIJSBERT VAN ES en
KEES VAN DER MALEN

DEN HAAG, 25 MEI. D66-leider Thom de Graaf houdt van schaken en is ook dol op het bordspel Risk, waarbij de spelers een geheime opdracht te vervullen hebben. Wat staat er geschreven in de kaart die De Graaf dezer dagen dicht tegen de borst houdt?

De zichtbare lijn van De Graaf is: D66 wil verkiezingen, tenzij PvdA en VVD komen met een geweldig voorstel voor reconstructie van het kabinet. Het is, tactisch gezien, een behendig gekozen positie. De Graaf zegt: wij zijn niet meer te koop, maar doe gerust een bod. Het dwingt de coalitiepartners als eerste de prijs te noemen die ze bereid zijn te betalen voor terugkeer van D66 in de coalitie. Dat is in onderhandelingen doorgaans niet op voorhand de sterkste positie.

Het afgelopen weekeinde is het loven en bieden begonnen, met een opmerkelijk verschil tussen de PvdA en de VVD. PvdA'ers spraken vrijuit, onder VVD'ers bleef het vooral stil.

Voor de stilte bij de VVD zijn diverse verklaringen te vinden. De VVD heeft geen aanleiding om heilig verontwaardigd te zijn, zoals D66'ers zichzelf dezer dagen wel profileren. Het optreden van senator Wiegel wordt in VVD-kring vooral gerelativeerd als een eenmansactie: ernstig, dat wel, maar vooral geen kabinetscrisis waard. Die reactie moet D66 klein houden, als de 'brekende partij' in deze crisis, die zichzelf buitenspel manoeuvreert door overdreven emotioneel te reageren.

Achter de relatieve rust bij de VVD gaat intussen een intern verdeelde partij schuil. Het zijn oude breuklijnen die weer zichtbaar dreigen te worden: tussen de conservatief-populistische Wiegel-vleugel en de meer verlichte, paars georiënteerde stroming die nu wordt aangevoerd door fractieleider Dijkstal. Dat Wiegel binnen zijn partij nog altijd over een ruime achterban beschikt, werd afgelopen weekeinde bevestigd in een enquête die deze krant had laten houden onder VVD-kiezers. Driekwart van hen vindt dat Wiegel vorige week terecht niet is gezwicht voor de druk van D66. De VVD zou alleen maar te verliezen hebben wanneer de zittende partijtop zich openlijk zou keren tegen het ere-lid Wiegel. Een conflict in de partij is dan niet meer binnenskamers te houden. Een dergelijk conflict, waarmee de VVD in de jaren tachtig ruime ervaring heeft opgedaan, zou electoraal gezien desastreuze gevolgen kunnen hebben.

Tegen deze achtergrond zijn serieuze initiatieven voor het redden van de tweede paarse coalitie vooral van de PvdA te verwachten. Premier Kok heeft vorige week al duidelijk gemaakt dat hij "een vervolgstart" wil maken. Hij voelt niets voor zeker acht maanden verkiezingscampagne en kabinetsformatie, terwijl Nederland actief betrokken is bij een oorlog op de Balkan. PvdA-fractieleider Melkert beijvert zich intussen voor een serieuze poging het kabinet weer op de been te helpen. Hij ziet ruimte om D66 compensatie te bieden voor de geleden coalitieschade. Daarbij valt onder meer te denken aan optuigen van een consultatief referendum, dat weliswaar niet direct in de grondwet kan worden verankerd, maar dat wel lagere drempels zou kunnen krijgen dan het vorige week gesneuvelde correctief referendum.

Binnen de PvdA wordt ook wel gesproken over een mogelijke coalitie met de VVD zonder D66. Melkert houdt die discussie welbewust op afstand. Het zou contraproductief zijn voor kansen om paars-II te redden. Het zou binnen zijn partij oude anti-VVD-reflexen kunnen losmaken. En bovendien zit de PvdA-fractie niet te wachten op een oppositioneel blok in de Tweede Kamer dat wordt gevormd door CDA, GroenLinks, SP én D66.

Melkert weet intussen dat D66 nu wel een flink en principieel gezicht trekt, maar dat de sociaal-liberalen uiteindelijk weinig te kiezen hebben. De opiniepeiling van het afgelopen weekeinde laat zien dat D66 bij verkiezingen vooralsnog rekening moet houden met een halvering van haar zeteltal: van veertien naar circa zeven zetels. Is dat wat Thom de Graaf wil: geslagen en verslagen terug in de oppositiebanken, om vanuit die positie weer op te krabbelen? Of laat D66 zich toch weer terugpraten naar de regeringstafel? Thom de Graaf kan vele zetten vooruit denken. Maar overwicht in het spel heeft hij niet.