Dossier
Kabinetscrisis

Nieuws

Van dag tot dag

Achtergrond

Documenten

Discussie

Vlak voor het debat over de Bijlmerenquête meldden de fractieleiders een doorbraak in de onderhandelingen over een nieuw kabinet.

Door onze redacteuren GIJSBERT VAN ES en KEES VAN DER MALEN

DEN HAAG, 1 JUNI. Een beter moment viel moeilijk te kiezen. De fractieleiders van PvdA, VVD en D66 konden vanmorgen melden dat de breuk in het tweede kabinet-Kok te herstellen valt.

De doorbraak over invoering van een nieuw referendumvoorstel kan bepalend zijn voor de toonhoogte waarop vanmiddag en morgen het debat tussen Tweede Kamer en het (nu nog) demissionaire kabinet over het Bijlmerrapport wordt gevoerd. Het referendum is voor de paarse coalitie geen obstakel meer. Nu moet het kabinet nog het Bijlmerdebat zien te overleven en de 'missionaire' status ligt weer voor het grijpen.

De coalitiepartijen zijn vandaag akkoord gegaan met een referendum dat vooralsnog niet-bindend zal zijn. Vooral voor D66 is dat even slikken. Nog geen twee weken geleden sprak D66-leider Thom de Graaf dat er "iets onherstelbaars is gebeurd" met de verwerping van het grondwettelijk vastgelegde referendum. Maar tijd heelt breuken. D66 zal later deze week kunnen uitdragen dat het ruimschoots compensatie heeft gekregen in de vorm van een gerepareerd referendum en ook nog wat meer staatkundige vernieuwing heeft kunnen binnenhalen. En wat was het alternatief? Nog meer electoraal verval bij vervroegde verkiezingen, op z'n minst.

De VVD heeft geprobeerd een tijdelijk geregeld referendum buiten de deur te houden door compensatie te bieden bij andere vormen van bestuurlijke ingrepen - bij kiesstelsel, Eerste Kamer en gekozen burgemeester. Dijkstal moest laveren tussen coalitie-afspraken en de Wiegel-vleugel in zijn partij. Uit een enquête van deze krant bleek onlangs dat driekwart van de VVD'ers instemde met Wiegels afwijzing van het referendum. De VVD-kiezers zijn sterk verdeeld over volksraadpleging: 48 procent is voorstander, 42 procent is tegen. Bovendien had Dijkstal te rekenen met een sterke anti-D66-stemming in de VVD, van partijgenoten die meenden dat D66 als 'brekende partij' helemaal niets te eisen had.

Tegen deze achtergrond kon Dijkstal niet in één beweging de verzoening met D66 tot stand brengen. Het VVD-congres, afgelopen weekeinde, bracht hem wel in die positie. De partij heeft hem toegeklapt en geen lastige vragen gesteld. Senator Wiegel werd op het congres nogal koeltjes ontvangen - ook dat was voor het zittende VVD-kader een opluchting.

Schijnwerpers nu op top kabinet

In het Bijlmerdebat, vandaag en morgen, telt slechts één kwestie: het politieke oordeel over de wijze waarop drie bewindslieden handelden in de nasleep van de Bijlmerramp, te weten: de beide vice- premiers Borst en Jorritsma en premier Kok zelf.

Al sinds 22 april hangen twee eindconclusies van de commissie als een zwaard boven het kabinet. Ze luiden: Conclusie 14: 'Traagheid en onderschatting bij lokale en landelijke overheden (...) heeft uiteindelijk de gezondheidsklachten in aantal en aard doen toenemen'. Conclusie 17: 'Het aantal malen dat de Tweede Kamer onduidelijk, onvolledig, ontijdig of onjuist is geïnformeerd, is naar de mening van de Commisie te groot .' Bij de verschijning van het eindrapport toonde Borst zich diep geraakt door conclusie 14: "Een minister van Volksgezondheid die mensen ziek maakt - dat is nogal wat", sprak ze, om er meteen aan toe te voegen dat ze zal aftreden als de Kamer die conclusie van de commissie overneemt. Speculaties over de politieke toekomst van de D66-minister zijn sindsdien niet van de lucht. Ambtenaren en politici in de directe omgeving van de minister weten te vertellen dat zij eind maart al overwoog af te treden, maar dat zij besloot zich eerst krachtig te verdedigen in de Kamer. De afgelopen dagen heeft de minister zichzelf tegelijk strijdbaar en laconiek getoond. Ze wil absoluut "doorregeren" tot 2002, maar ze stapt op als de Tweede Kamer haar verweer te zuinig opneemt. Rondom het Binnenhof heerst de verwachting echter dat Borst met sterke argumenten de harde conclusies van de commissie zal weten te pareren.

Het is ook twijfelachtig of de Tweede Kamer zich in meerderheid achter de harde conclusies wil scharen. In de ogen van VVD en D66 vinden die in elk geval geen genade, terwijl ook PvdA-woordvoerder Van Gijzel vorige week al aangaf ernstige bedenkingen te hebben bij de onderbouwing van de dreigende conclusie 14. In de PvdA-fractie leeft de indruk dat Borst het debat zonder al te veel moeite kan overleven, mits ze een degelijk verhaal afsteekt. Een volgende vraag is of Borst (67) zelf nog de fut kan opbrengen om na slopende maanden weer met frisse moed verder te regeren. Sommige ingewijden houden er rekening mee dat ze weliswaar niet onmiddellijk na het Bijlmerdebat zou willen aftreden, maar wel in de nabije toekomst, wanneer zich een geschikt moment voordoet.

Een opmerkelijke rol zal vandaag en morgen worden vertolkt door de PvdA'er Van Gijzel ('Bijlmer boy'), die moet laveren tussen politiek en solidariteit. Van Gijzel, die met zijn hardnekkige vragen meer dan wie ook verantwoordelijk is geweest voor het instellen van de enquête, is het aan zijn stand verplicht om althans een aantal conclusies uit het enquêterapport door de Kamer aanvaard te krijgen. Vooral mensen met gezondheidsklachten in de Bijlmer zullen dat van hem verwachten.

Tegelijkertijd kan Van Gijzel zich niet veroorloven te zeer uit de pas te lopen met zijn fractie. De PvdA heeft, naar eigen zeggen wegens het gewicht van deze kwestie, een speciale werkgroep gevormd, waarvan behalve Van Gijzel onder meer fractieleider Melkert deel uitmaakt. "Tot dusverre is Rob niet buiten de band gesprongen, die binnen de werkgroep was afgesproken", constateert een ingewijde bij de PvdA tevreden.

Met alle aandacht gericht op Borst kan Jorritsma het debat haast ontspannen tegemoet zien. Haar wordt onder meer verweten dat zij heeft gefaald bij het achterhalen van de ladingpapieren van het ramptoestel. Geruchten over giftige lading zouden daardoor langer de ronde hebben gedaan dan strikt noodzakelijk was. Haar verdediging is overigens in handen van haar opvolger Netelenbos. Kritiek op premier Kok, als zou hij niet rechtstreeks leiding hebben gegeven aan de afwikkeling van de Bijlmerramp, is in de aanloop tot het debat al onschadelijk gemaakt. PvdA-fractieleider Melkert sprak ruim twee weken geleden dat de enquêtecommissie niet heeft duidelijk gemaakt op welke momenten de premier direct had moeten ingrijpen, bijvoorbeeld door de nasleep van de ramp op de agenda van de ministerraad te plaatsen.