Mauricio Kagel zoekt de confrontatie met de Duitse cultuur

In zijn opera "Aus Deutschland" zoekt componist Mauricio Kagel Duitsland in haar schitterendste verschijning en in haar meest duistere gestalte. Kagel bereidde, samen met regisseur Herbert Wernicke en dirigent Reinbert de Leeuw, de voorstelling voor in het Zwitserse Basel.

door door Emile Wennekes
Zo'n tweehonderd vleugels liggen in de foyer van het Theater Basel, meters hoog opgetast in één gezichtsbepalende warrelklomp. Het Das Eismeer van schilder Caspar David Friedrich lijkt in megaproporties te zijn nagebouwd, maar dan met muziekinstrumenten in plaats van kruiende ijsschotsen. Wekenlang wordt er al gerepeteerd in deze stortberg van klavieren die het decor vormt voor Aus Deutschland, een "liederenopera' van de Argentijns-Duitse componist Mauricio Kagel. Tijdens het Holland Festival zal dit werk voor het eerst sinds zijn première, ruim vijftien jaar geleden, weer geënsceneerd worden opgevoerd. Voor de nieuwe enscenering tekent een van de belangrijkste regisseurs van dit moment: de Duitser Herbert Wernicke. Na Zemlenski's Kreidekreis (1986), Blauwbaards burcht van Bartók (1988/1991) en Theo Loevendie's Esmée (1995), is dit de vierde enscenering van Wernicke die in ons land te zien is.

Wernicke's decorontwerp bij Aus Deutschland telt zoveel vleugels, dat tijdens de repetities aanvankelijk niet eens wordt opgemerkt dat er één ontbreekt. Als de zanger die de rol van Schubert vertolkt achter zijn klavier wil plaatsnemen, tast hij plotseling in het niets. Eigenmachtig optreden van de decorbouwers stuurt de repetitie korte tijd in de war. ,,Hé, wo ist denn der Flügel?'' De Kammersänger roept: ,,Verrek, ik voelde me de hele tijd al wat gedesoriënteerd.'' Een derde solist vult aan: ,,Op de vierde verdieping werd ik daarnet bijna omvergelopen door een paar kerels die een vleugel door de gangen zeulden.'' Verbijstering alom. Een regie-assistent trekt een sprintje naar de werkplaats elders in het gebouw en even later wordt het gevaarte binnengedragen en weer bevestigd tussen de overige vleugels in het decor.

Aus Deutschland is de enigszins provocerende titel van een avondvullende compositie die de nu 65-jarige Mauricio Kagel in 1981 voltooide. Het is geen opera in conventionele zin, meer een aaneenschakeling van losse taferelen. Elk van de zevenentwintig scènes vertelt een eigen verhaal, meest ontleend aan een romantisch klavierlied. Grommend verjagen de honden de Leiermann uit Schuberts Winterreise. Eén van de beide grenadieren die van Frankrijk naar Rusland trokken, vindt in een vleugel zijn laatste rustplaats, en Der Tod brengt ook op het toneel Das Mädchen genadeloos om hals.

Van een doorlopende handeling is in Aus Deutschland geen sprake. Wel is de Duitse cultuur, met de romantiek als referentiepunt, het overkoepelende thema. Als personages treden dichters op als Goethe en Hölderlin. Ook wordt Schubert ten tonele gevoerd, samen met de figuren die hij in zijn liederen bezingt. Als genaturaliseerde Duitser is de Duitse cultuur grotendeels Kagels eigen cultuur geworden; als geboren Argentijn legt hij een zekere distantie aan de dag; als jood zal hij ambivalente gevoelens ten opzichte van de Duitse geschiedenis blijven koesteren. Aus Deutschland belicht de Duitse cultuur dan ook zowel in haar schitterendste verschijningsvorm als in haar meest duistere gestalte. Bij Schubert is het "Wandern' nog een onschuldig esthetisch genoegen. Waar de romantische natuurbeleving ook toe kan leiden, tonen de Wandervogel, de fanatici die de ziekte van de Hitlerjugend al in zich droegen. Kagel is een grootmeester in het hanteren van zulke radicale associaties.

Heinrich Heine

<3> De titel Aus Deutschland refereert aan Heine's satirische epos Deutschland, ein Wintermärchen (1844) en ook het motto is ontleend aan een gedicht van Heine: "Denk ich an Deutschland in der Nacht, Dann bin ich um den Schlaf gebracht...' - Wanneer ik aan Duitsland denk is het gedaan met mijn nachtrust. Nog concreter verwijst de titel naar De l'Allemagne (1810) van de Zwitsers- Franse schrijfster Madame de Staël, die in dit essay een sterk geromantiseerd beeld geeft van het Duitsland uit haar tijd. ,,De Duitse cultuur oefende in de negentiende eeuw een enorme aantrekkingskracht uit op de omringende landen, op Frankrijk in het bijzonder'', zegt regisseur Herbert Wernicke. ,,Je zou kunnen spreken van een ware Germanomanie, met Goethe als het stralende middelpunt. Op het Faust-thema werden opera's gecomponeerd door bijvoorbeeld Berlioz en Gounod.''

Duitsland heeft zijn laars veelvuldig op Frans grondgebied gezet, maar aan het slot van Aus Deutschland - en dat is waarschijnlijk positief te interpreteren - beminnen de thema's van de Marseillaise en het Deutschlandlied elkaar voorzichtig en efemeer. Dit is het enige moment in de opera waar Kagel bestaande muziek citeert. Het libretto destilleerde hij daarentegen uit ongeveer vijfenzeventig liedteksten van romantische dichters. Kagel smeedde deze citaten aaneen en voorzag ze van zijn eigen muziek. Door deze werkwijze verwijst hij als vanzelf naar eerdere zettingen van de gekozen teksten. Want wie hoort niet de Mignon-liederen van Beethoven, Schubert, Schumann of Wolf meezingen bij een regel als "Nur wer die Sehnsucht kennt, Wei, was ich leide! '

Kagel kwam in 1957 van Argentinië naar Duitsland. Daar verwierf hij met origineel bezette composities die vaak leentjebuur speelden bij andere kunstvormen al snel een leidende positie in het muziekleven. De bezettingen van Kagels composities zijn vaak weinig traditioneel: tuinslangen, muntstukken, glazen, autotoeters, zelfgewrochte orkestmachines - je kunt het zo gek niet verzinnen, voor Kagel kan ieder objet trouvé fungeren als klankcorpus.

In de jaren tachtig verkreeg Kagel de Duitse nationaliteit. Hij was naar Duitsland gekomen, zo zei hij bij die gelegenheid, omdat hij zijn innige relatie met Bach, Haydn, Mozart, Schubert en Brahms in hun geboorteland wilde intensiveren. Een kniesoor die tegenwerpt dat niet al deze componisten Duitsers waren. Tot Duitsland behoort voor Kagel elk Duitstalig land. Dat verklaart waarom in Aus Deutschland een Wener als Franz Schubert een sleutelpersonage kan zijn. Maar meer nog dan over Schubert, gaat de opera over Heine. Volgens Albrecht Puhlmann, dramaturg en directeur van het Theater Basel, is er een duidelijke geestverwantschap tussen Heine en Kagel. Puhlmann: ,, Zowel Kagel als Heine zijn van joodse komaf en lijden onder Duitsland; tegelijkertijd worden zij er echter heftig door aangetrokken. Heine hanteert romantische topoi, hij maar ironiseert ze, en dat is precies wat Kagel doet.''

De Dood is zo'n romantisch thema. Magere Hein is goed vertegenwoordigd in Aus Deutschland. Hij kent geen genade voor het jonge meisje dat niet sterven wil, maar aan de romantische doodsdrift van de jongeling geeft de knekelman geen gehoor. Rustig poetst hij zijn zeis, hooghartige blikken werpend op de smachtende knaap. Kagels ironie heeft echter ook een bloedserieuze keerzijde. Grotesk is het moment dat Schubert in Aus Deutschland de blues zingt: The song of the prison tomb. Kagel bedoelt daarmee het venster op de wereld wagenwijd open te zetten. Terwijl de romantici voor ons hun meest intieme gevoelens ontboezemen, wordt aan de andere kant van de aardbol de individuele identiteit van de negerslaaf vermorzeld.

"Vergiftet sind meine Lieder', zegt Schubert met van Heinrich Heine geleende woorden als hij voor het eerst opkomt. Puhlmann ziet hierin Kagels kritiek op het liedrecital, zoals dit door toedoen van mensen als Dietrich Fischer- Dieskau een ongekend hoge vlucht nam. ,,Er is niets saaiers dan zo'n liederenavond. Daar komt bij dat de inhoud van de liederen al in de vorige eeuw werd misbruikt voor politieke doeleinden. Goethe en Beethoven zouden een bewijs zijn voor de superioriteit van de Duitse cultuur, en ver verheven zijn boven andere culturen. Interessant is in dit opzicht het slotbeeld van Kagels opera, dat ontstaan is uit een silhouettekening van Otto Böhler. Daarin zie je collega-componisten Schubert huldigen, maar dat rijtje bestaat uit louter componisten die in de Duitse ideologie pasten. Joodse musici als Mendelssohn ontbreken ten enenmale. En dat wil Kagel ons nog eens inwrijven.''

Reprises

Aus Deutschland is een co-productie van het Holland Festival, de Wiener Festwochen en het Theater Basel. Het initiatief ging uit van Jan van Vlijmen, de scheidend festivaldirecteur en dirigent Reinbert de Leeuw. Zij benaderden Wernicke voor de enscenering. De voorstelling wordt voorbereid in Zwitserland. Het Theater Basel beschikt, in tegenstelling tot het Holland Festival, over eigen decorwerkplaatsen en repetitieruimten. Bovendien woont Wernicke sinds 1990 in Basel en zijn alle solisten op de een of andere wijze verbonden aan het Theater Basel. Bij de productie zijn twee koren en twee orkesten betrokken: het Sinfonieorchester Basel en het Chor des Theater Basel, geleid door Jürg Henneberger. Zij zullen Aus Deutschland in oktober en november twaalf keer opvoeren in Basel. In Amsterdam, waar op 12 juni in Carré de première plaatsvindt en de twee reprises, zullen het Schönberg Ensemble en het Nederlands Kamerkoor onder leiding van Reinbert de Leeuw aantreden. Aansluitend reizen zij door naar Oostenrijk om de productie nog twee keer te begeleiden tijdens de Wiener Festwochen. De solisten zijn overal dezelfde.

Hoewel de Zwitsers pas volgend seizoen voor het voetlicht hoeven te treden, zijn zij het juist die in Basel al weken lang met de solisten repeteren. Sommige leden van het lokale koor mokken in de wandelgangen over deze voor hen nogal ondankbare werkwijze; het buitenlandse tourneetje wordt hen door de neus geboord. Wernicke kan hen slechts troosten met het feit dat zij de meeste voorstellingen zullen spelen. De Kageliaanse ironie van het feit dat Aus Deutschland in verschillende landen te zien is, behalve nu juist in Duitsland zelf, ontgaat hen.

Tijdens de eerste gezamenlijke repetitiedag van koor en orkest straalt regisseur Wernicke gezag uit. Iedereen groet hèm. Hij antwoordt meestal met een licht neigen van het hoofd. Het draait om de muziek, die ochtend. Op de band zwaait krakend een deur open. Het vrouwenkoor neuriet, ijle flageoletten twinkeleren door de ruimte, vergezeld van orgeltonen, buisklokken en omfloerst koper. Gezeten op de trap van de foyer kijkt Wernicke vooral: naar directeur Puhlmann, die zich goed geluimd van de lange trapleuning laat glijden. Naar de solisten die hij slechts nu en dan een summiere aanwijzing geeft.

Het orkest zit vóór en naast het decor; de koorleden zijn door Wernicke gepositioneerd als toeschouwers in de zaal. Dat het koor geen scenische rol vervult, is het gevolg van het werken met twee koren. Hierdoor is de regie in eerste plaats toegesneden op de solisten. Dat dit een krachtig theaterbeeld geenszins in de weg hoeft te staan, bewees Wernicke onlangs nog in Parijs, waar hij in zijn enscenering van Schönbergs Moses und Aron voor een vergelijkbare benadering koos, vertelt Reinbert de Leeuw. ,,Het sterke van Wernicke is, dat hij uit de muziek dramatiseert. Niet alleen het Bühnenbild bestaat uit muziek, namelijk uit de vleugels, maar je ziet ook alles. Er wordt geen gebruik gemaakt van een orkestbak; er wordt niet, zoals in de regieaanwijzing staat, achter de coulissen gespeeld. Deze scenische opvoering heeft alles te maken met de concertante uitvoeringen van Aus Deutschland die wij in 1985 en 1987 hebben gedaan. Ik ben altijd bang geweest voor een enscenering, en heb zelfs gedacht dat dit stuk nooit meer geënsceneerd zou moeten worden, juist omdat de muziek van Kagel zo ongelooflijk subtiel is. De muziek vertelt het verhaal, en die muziek heeft het in zich om ondergesneeuwd te raken door de beelden. Dat gebeurde bij de première in Berlijn, waar het visuele geweld de muziek overdonderde.''

In plaats van de overdaad aan decorwisselingen die de Berlijnse enscenering van Aus Deutschland in 1981 kenmerkte koos Wernicke voor één meerduidig toneelbeeld dat verwijst naar de verschillende thema's uit Kagels opera. In de piano's uit het decor is de burgerlijke muziekcultuur als romantische kunstvorm tot een allegorisch beeld bevroren. Tegelijk is het de Trümmerhaufen - de puinhoop - die de nazi's overal in Europa nalieten. Met dit ene decor wijkt hij doelbewust af van Kagels regieaanwijzingen, waarin deze voor elke scène een verandering van de achtergrond suggereert. Die aanwijzingen noteerde de componist evenwel pas nà de Berlijnse enscenering, op dringend verzoek van de uitgever. Kagel, een door de wol geverfd theatermaker, betuigt zich enthousiast over Wernicke's benadering. ,,Ik vind zijn ideeën zeer interessant, zeer complex en vooral heel theatraal", zei hij eerder in deze krant. ,,Maar ik bemoei me er verder niet mee.''

Ruimhartig

Kagel toont zich ruimhartig als er met kracht van argumenten van zijn opvattingen wordt afgeweken. Hij kon zich eveneens vinden in de omstandigheid dat Reinbert de Leeuw bij zijn concertante uitvoeringen van Aus Deutschland in de jaren tachtig niet alleen de volgorde van de scènes wijzigde, maar zelfs enkele scènes schrapte omdat deze dermate theatraal van karakter waren, dat zij hun raison d'être verloren bij een louter muzikale uitvoering. Wernicke heeft deze wisselingen en coupures overgenomen, met uitzondering van de scène van de Kartenlegerin, die hij weer invoegde.

De Kartenlegerin is een van de rollen die actrice Desirée Meiser, de echtgenote van Wernicke, op zich neemt. Meiser moet eenheid brengen in de verzameling losse beelden waar Aus Deutschland uit bestaat. Zij zal, als vertelster en in de andere rollen waarin ze reciteert, zingt en acteert, voortdurend te zien zijn en de handeling mede bepalen. Meiser zit achter een vleugel met daarop tal van vanitas-symbolen: een schedel, een zandloper, een pistool, stapels (prenten)boeken, een opgezette buizerd. ,,Ik probeer een beeld te vinden voor een figuur die permanent aanwezig is, zonder dat zij penetrant wordt of de handeling teveel verdubbelt. Ik probeer subtiel tegenspel te bieden of slechts een tableau neer te zetten. Soms houd ik mij slapend, als in Goya's ets De slaap der rede brengt monsters voort.''

In details wordt afgeweken van Kagels partituur. Zo spreekt Meiser een enkele keer tekstfragmenten uit die in het origineel door een ander gesproken worden. Countertenor Kai Wessel heeft de ligging van zijn partij in overleg met Kagel ("wij zijn buren') aangepast aan zijn eigen stemomvang. Eén van de meest ontroerende momenten uit Aus Deutschland is het duet van Wessel met Meiser. Als de androgyne Mignon zingt Wessel, in een wit gewaad en amper verstaanbaar door de minuscule mondharmonica waarin hij zijn woorden blaast, een verstild hymnisch lied. Een aangrijpend dramatisch crescendo volgt - Meiser reikt hem het pistool aan waarmee hij zich van het leven berooft.

Bij het repeteren van deze scène is Wernicke beduidend actiever dan een dag eerder bij de koor- en orkestrepetitie. Onafgebroken rokend zit hij aan een tafel met een team van medewerkers. De asbak voor hem, circa tien centimeter hoog, vertoont na een halve dag repeteren een zelfde soort Trümmerlandschaft als het decor voor hem. Er wordt nog volop gesleuteld aan de regie en het decor is evenmin voltooid. Het model van de Dom van Keulen moet bijvoorbeeld nog worden gemonteerd. De Keulse Dom is een romantisch symbool bij uitstek, want hoewel met de bouw al werd begonnen in de middeleeuwen werd hij pas in de negentiende eeuw voltooid. Keulen - het is de woonplaats van Kagel. Keulen - het is de stad aan de Rijn, weer zo'n romantisch element: ,,Denk aan Heine's Lorelei, denk aan Wagners Rheingold, denk aan Schumann die zich in de Rijn wierp, denk aan Schumanns liedcyclus Dichterliebe, denk aan zijn Rheinische- Symphonie'', zegt Wernicke in een spervuur van associaties. ,,Aus Deutschland is een caleidoscoop die tal van thema's met oneindig veel variatie weerspiegelt. Het is Duitslands mooiste droom en nachtmerrie tegelijk.''

Aus Deutschland van Mauricio Kagel in een regie van Herbert Wernicke. Solisten: Desirée Meiser, Mary Angel, Christoph Homberger, Kai Wessel e.a. Schönberg Ensemble & Nederlands Kamerkoor o.l.v. Reinbert de Leeuw. Koninklijk Theater Carré, Amsterdam: 12, 13, 14/6. Rechtstreekse radio-uitzending.: 12 juni 20.15 uur Radio 4. Tv-registratie: 30 juni 19.30 uur NPS-Ned. 3.