J. L. HELDRING
Eerder verschenen
columns
DE DRAAD
HJA HOFLAND
YOUP VAN 'T HEK
KAREL KNIP
ELSBETH ETTY
ROEL JANSSEN
CS VRIJDAG
Reacties en opmerkingen naar: dezerdagen@nrc.nl
29 oktober 1999
Veiligheid en moraal
Wanneer een dominee die lid is
geweest van de communistische partij en nu GroenLinks, een vergaarbak
van pacifisten, oud-communisten, radicalen en evangelisten, in de Tweede
Kamer vertegenwoordigt - wanneer zo'n man zich als voorstander van de
NAVO ontpopt, dan zijn twee reacties mogelijk.
Over wie hebben we het? Over Ab Harrewijn, defensiewoordvoerder van de fractie van GroenLinks in de Tweede Kamer, die in een vraaggesprek met Peter de Bruijn in de krant van 26 oktober de nieuwe defensienota van zijn fractie toelicht. Die nota nu ziet een positieve rol voor de NAVO bij toekomstige vredesoperaties (in het verkiezingsprogramma van GroenLinks staat nog dat de NAVO zo snel mogelijk moet worden opgeheven). Harrewijns redenering is heel logisch: de OVSE (Organisatie voor veiligheid en samenwerking in Europa), waar alle Europese landen lid van zijn, is een 'buitengewoon log apparaat', dat 'niet binnen afzienbare tijd omgevormd kan worden tot een organisatie voor effectieve vredesoperaties'. En de Verenigde Naties? "Een staand leger voor de VN is op korte termijn ook niet haalbaar. De VN wordt bovendien verlamd door het vetorecht van de leden van de Veiligheidsraad. Je moet dan concluderen dat op dit moment de NAVO de enige organisatie is die in staat is tot effectieve vredesoperaties, peace enforcement, in Europa." Deze redenering klopt als een bus - als je tenminste niet behoort tot de pacifisten pur sang (van wie er overigens nog velen zijn in GroenLinks), voor wie elk gewapend optreden uit den boze is. Als je daar niet toe behoort, is er reden blij te zijn met de bekering van de Tweede-Kamerfractie van GroenLinks, die trouwens eerder dit jaar in meerderheid het ingrijpen van de NAVO in Kosovo al steunde.
Toch zijn er ook bedenkingen tegen die bekering. Die vinden hun grond in het motief dat Harrewijn opgeeft voor zijn bekering: "Voor mij was de oorlog in Bosnië en de val van Srebrenica doorslaggevend. Toen is mij duidelijk geworden dat de VN heel weinig konden doen, terwijl het moorden maar doorging."
Onberispelijk motief! Maar een bij uitstek moreel motief. Het is het onophoudelijke moorden in Bosnië dat bij Harrewijn de doorslag heeft gegeven, zoals bij heel veel anderen, ook bij anderen die allerminst lid zijn van GroenLinks. Nogmaals: een onberispelijk motief, maar de NAVO is een organisatie die opgezet is om de veiligheid van haar leden te waarborgen, niet een organisatie die is bedoeld om rust en orde te scheppen en handhaven in eigen, laat staan in ander gebied.
Dat laatste nu is de taak die zij op zich genomen heeft in Bosnië en Kosovo. Het is een verheven taak, maar met de veiligheid van de lidstaten van de NAVO heeft zij niets te maken. Op zichzelf zou daar niets tegen hoeven te zijn, ware het niet dat een veiligheidstaak zeer nauw omschreven kan worden en een morele taak in beginsel grenzeloos is. Bij agressie wordt een duidelijke grens overschreden; zo'n grens is bij een vergrijp tegen de moraal veel moeilijker aan te geven - al was het alleen maar omdat wat de een moreel nog toelaatbaar acht de ander volstrekt niet door de beugel vindt gaan. Naarmate de NAVO minder de verhindering van of verdediging tegen agressie en meer de moraal als richtsnoer neemt of, zoals minister Van Aartsen wil, minder het respect voor de nationale soevereiniteit en meer de mensenrechten en fundamentele vrijheden, raakt zij in onzekerder vaarwater. Dat de NAVO nu acceptabeler wordt voor GroenLinks, is dan ook een veeg teken.
Daarbij komt dat een door morele motieven ingegeven optreden vaak bedenkelijke gevolgen kan hebben. Waarom kon Servië gestraft worden om Kosovo, en Rusland niet om Tsjetsjenië? Omdat Rusland een nucleaire mogendheid is, en Servië niet. Mogelijk gevolg: landen die niet graag het lot van Servië willen ondergaan, zullen wellicht daaruit de conclusie trekken dat het verstandig is zichzelf van kernwapens te voorzien. Trouwens (en het is hier al meermalen gezegd): de actie om Kosovo was bedoeld om etnische zuivering te voorkomen (een moreel doel dus). Wat is het resultaat? Dat niet de Kosovaren, maar de Serven weggezuiverd worden. Ander gevolg: economische ontwrichting van de Balkan. (De gebombardeerde bruggen bij Novi Sad blijven ongerepareerd in de Donau liggen en blokkeren aldus een groot deel van de handel van Bulgarije en Roemenië met het Westen.)Ten slotte: een door morele motieven ingegeven interventie tegen een ander land, zal door de bevolking van dat land zelden ondervonden worden als een morele actie, maar op z'n best als een vertoon van schijnheiligheid, zo zij er niet een bewijs van neokolonialisme of imperialisme in ziet - vooral als zo'n actie ondernomen, althans geleid, wordt door veel rijkere en machtiger landen. Gevolg: de haat wordt groter. Volgens de Zwitserse historicus Jacob Burckhardt kan de staat de moraal - hij spreekt van 'het zedelijke' - hier op aarde niet verwezenlijken. Dat kan alleen de samenleving. Wél is de staat de behoeder van het recht, en het is 'al heel wat dat hij het conventionele recht handhaaft'. Meer te willen doen is een 'ontaarding en filosofisch-bureaucratische zelfverheffing'. Wat Burckhardt van de staat zegt, geldt a fortiori voor een verzameling van staten, zoals de NAVO.
Verantwoording. Het is Konrad Adam die, in de Frankfurter Allgemeine Zeitung van 26 oktober schrijvend over het dilemma waarin de Duitse Groenen zich bevinden ten aanzien van de NAVO, mij op het spoor bracht van Burckhardts uitspraak. Die vond ik ten slotte in zijn Weltgeschichtliche Betrachtungen.