Je moet nooit geeuwen tegen een paard

'Minder markt, meer mens' heet het pamflet waarmee de FNV de boer opgaat voor de Tweede- Kamerverkiezingen in 2002. Een poging om de oprukkende vrije markt in Nederland vorm te geven. FNV-voorzitter Lodewijk de Waal praat over de privatisering van nutsbedrijven, het "unieke" conflict bij NS, het " idiote" aandeelhouderskapitalisme en het eigen beleggingsbeleid: "Je moet nooit geeuwen tegen een paard, want het heeft een grotere bek dan jij."

Door Karel Berkhout

Lodewijk de Waal, de welbespraakte voorzitter van de vakbond FNV, valt heel even stil na de opmerking dat de titel van zijn pamflet 'Minder markt, meer mens' een beetje CDA-achtig klinkt. "Wat mij aanspreekt in het CDA is de voorkeur voor de 'menselijke maat' - je hóórt het De Hoop Scheffer zeggen", zegt het PvdA-lid De Waal dan. "Bij het CDA betekent dit een zekere nostalgie naar de tijd waarin alles de menselijke maat had. Voor mij betekent 'menselijke maat' dat de omgeving meer moet worden afgestemd op de behoeften van het individu."

De Tweede-Kamerverkiezingen van volgend jaar hebben de tijd rijp gemaakt voor dergelijke bespiegelingen. Nadat het tweede 'paarse' kabinet afgelopen vrijdag de onderhandelingen over zijn laatste begroting succesvol heeft afgerond, wordt in de media nu gespeculeerd over Paars- III. De politieke partijen zijn al druk bezig met het schrijven van de verkiezingsprogramma's, waarin maatschappelijke groeperingen hun gedachtegoed verwerkt proberen te krijgen. De Waal heeft hoogstpersoonlijk "de FNV-inbreng voor de verkiezingsprogramma's" geschreven en praat daarover op het hoofdkantoor van het grootste vakverbond van Nederland, naast station Amsterdam Sloterdijk. In slechts zes A4'tjes scheert De Waal van de magneetzweeftreinen naar Europese burgerrechten en van zorgrecht naar het ontstoppen van wc's op scholen. In de staalkaart van onderwerpen is niettemin een patroon te herkennen, namelijk: wat doet een vakvereniging die haar wortels heeft in de diamantwerkersbond van Henri Polak, eind negentiende eeuw opgericht in een tijd van rauw kapitalisme, met het beurskapitalisme van de eenentwingste eeuw? Het antwoord lijkt: inpolderen. Of het nu gaat om marktwerking in de zorg, privatisering in de nutssectoren of het actief optreden als belegger, de FNV probeert de vrije markt zodanig te omdijken dat deze past in het aloude overleg tussen overheid, bedrijven en werknemers. "Laat de markt zoveel mogelijk zijn werk doen, maar laat de overheid de grenzen van de vrije markt stellen om het publieke belang te waarborgen", formuleert De Waal. De vraag is alleen: waar liggen de grenzen?

U vindt dat bij de privatisering van de nutsbedrijven de 'controle en regie over de infrastructuur (wegen, spoor, elektra, gas, water, kabel) in overheidshanden moeten blijven'. Betekent dit ook dat de overheid eigenaar moet zijn van de infrastructuur, of volstaan regels en toezicht?

De Waal: "Dat bezie ik pragmatisch, niet ideologisch. Ons water is goed en goedkoop, dus laat het waterleidingnet maar in overheidshanden blijven. De overheid is eigenaar van de spoorrails, dat lijkt me ook goed. Maar misschien is het bij Schiphol voldoende dat de overheid bij de privatisering, waar wij wel voordelen in zien, alleen de grond in bezit houdt [zoals het kabinet wil, KB]."

Er is geen toch geen principieel verschil tussen bijvoorbeeld rails en landingsbanen?

"Wij hebben als verbond een beetje een debatje tussen de werknemers van KLM die geen privatisering van Schiphol willen en de werknemers van Schiphol die dat wel willen. En onder de omwonenden zitten ook leden van ons. Voor mij is denkbaar dat Schiphol de landingsbanen houdt en dat je als overheid zegt: 'Binnen die en die milieuvoorwaarden kun je banen aanleggen waar je wilt'. Waar het mij om gaat is de vraag of je als overheid een grondslag hebt om het publieke belang af te dwingen. Misschien is grondbezit voldoende om randvoorwaarden af te dwingen. Als vakbondspolitcus zeg ik: het gaat om de macht."

Bij het verzelfstandigde nutsbedrijf NS is het inmiddels niet meer duidelijk wie de macht heeft, leerde het jongste conflict. De Rotterdamse hoogleraar Derksen heeft er eerder voor gepleit dat, nu NS niet van de markt is, het bedrijf maar weer een overheidsdienst moet worden. Vindt u dat ook?

"Nee. De tucht van de overheid heeft ook niet gewerkt. Als NS nog steeds een overheidsbedrijf was geweest, was er niet méér geïnvesteerd en waren de prijzen hóger geweest, vermoed ik. De NS is in een niemandsland terechtgekomen. Het probleem is nu vooral dat de politiek niet weet wat ze wil met het bedrijf en dat is ontregelend voor het bedrijf." Haalt even adem voor een korte boutade. "Neem de Tweede-Kamerleden en de media die zich op het conflict hebben gestort - op een manier waar ik met verwondering naar heb gekeken. De staking bij NS was de eerste FNV-staking op het spoor sinds 1994 - in een land dat, na Oostenrijk, de minste stakingen heeft in de geïndustrialiseerde wereld. De bouwstaking van 1995 was met zes weken de langste van na de oorlog en haalde alleen de kortkolom in kranten. Kranten die nu bol stonden van een paar stakingsdagen in het treinvervoer. En als ik dan een Kamerlid als Hofstra [VVD] hoor zeggen dat het stakingrecht maar eens tegen het licht moeten worden gehouden... Dan zijn volgens mij de verhoudingen zoek. In een vlak land is iedere molshoop een berg."

De FNV leek ook een beetje de weg kwijt. Eerst een akkoord met de directie, en als dat door de leden wordt verworpen roept de FNV een staking uit. Is dat verontrustend?

"Natuurlijk. Maar wij zijn een vereniging, waar uiteindelijk de leden het voor het zeggen hebben. Zoals Henri Polak al aangaf zijn wij geen 'kruier' voor onze leden - de bond heeft een eigen, bredere verantwoordelijkheid. Als je vervolgens je leden niet kunt overtuigen, is dat vervelend; als dat twee keer achter elkaar gebeurt, schrik je. Ik vind het dapper dat onze bestuurder na een zeperd te hebben gehaald meteen weer bij de leden is langs geweest met nieuwe argumenten." Dan: "Een zo volledige communicatiestoornis als tussen NS-directie en werknemers is in Nederland uniek. Ik heb zoiets in al mijn jaren bij de bond nog nooit meegemaakt."

De NS is al lang zelfstandig, de kabelbedrijven en de stroomproducenten zijn al verkocht, terwijl de verkoop van enkele energiedistributiebedrijven inmiddels loopt. Is de FNV niet erg laat met de discussie?

"Ja. Daar is wel een verklaring voor. In de jaren zeventig en tachtig was de FNV uitgegroeid tot een soort alternatieve politieke partij, die over alle deurknoppen een mening had. Dat begon hinderlijk te worden. Had de FNV nu zoveel verstand van kruisraketten? Nee. Toen zijn we teruggekeerd naar de kerntaken arbeid en inkomen. Daarbij is ook de energiepolitiek geschrapt. Achteraf, met de kennis van nu, is dan niet verstandig geweest."

De liberalisering van de nutssectoren kost werkgelegenheid. Moet een vakbond niet gewoon kiezen voor het behoud van banen?

"Dat is de oude redenering van de stoker op de elektrische trein. Als bedrijven door marktwerking efficiënter worden is dat alleen maar goed. Dus werken we mee met reorganisaties."

Is dat niet corporatistisch gedacht?

"Dat is een historisch beladen term. Maar goed, zonder deze lading vind ik dat het werknemersbelang en het bedrijfsbelang parallel kunnen lopen. Als een bedrijf inefficiënt produceert en in elkaar lazert moet uiteindelijk elke werknemer er uit. Wij verzetten ons wel tegen de reorganisaties van gezonde bedrijven, zoals indertijd de sluiting van Philips Terneuzen. De reorganisatie van gezonde bedrijven komt voort uit de nadruk die wordt gelegd op shareholder value, die absurde vormen heeft aangenomen en is doorgeslagen. En soms perfide trekken heeft gekregen: als bij een bedrijf duizenden mensen worden ontslagen, huppelt de beurs naar boven, dat is idioot. Zo heeft Randstad vorig jaar door de 'flex-wet' in één keer zo'n 10.000 werknemers in dienst gekregen, en meteen is de beurskoers in Amerika gedaald. Dan is de menselijke maat zoek."

Is het voor u niet gevaarlijk als bedrijfsbesturen zich meer richten op shareholder value?

"Ja, maar er zijn ook ondernemingen in Nederland waarvoor andere waarden tellen, zoals bij Shell Nederland en Unilever. Dat zie je in hun personeelsbeleid. Met deze bedrijven hebben wij goede CAO's kunnen afsluiten, die niets hebben van wat in de Internationale wordt genoemd 'tot merg wordt de arme uitgezogen'."

Een uitvloeisel van het shareholder-kapitalisme is de stijgende beloning voor bestuurders van ondernemingen, die u zelfs betitelde als 'kleptocraten'. Wat vindt u nu van de salarisverhoging van de ABN Amro- top?

"Vergeet Philips niet! Wij hebben in 1999 een akkoord gesloten met VNO- NCW over de salarissen van bestuurders, het mooie Akkoord van Garderen, waarin stijgingen gemotiveerd moesten worden. Ik ben erg benieuwd naar de motivering van de 50 procent stijging van het salaris van de ABN Amro-top. We monitoren nu de jaarverslagen van alle bedrijven die zijn aangesloten bij VNO-NCW. Daar zijn we nog niet helemaal mee klaar, maar wat we gezien hebben geeft een somber beeld. Ik weet eigenlijk al wat er uitkomt. Eerlijk gezegd voel ik me genept door Garderen: een aantal VNO-leden heeft zich er geen ene zak van aangetrokken. Ik vind het treurig. Ik vind de salarissen aan de top absoluut mis. Als onze bouwbond zes procent vraagt, is het land te klein."

En nu?

De kleptocratendiscussie komt snel weer op tafel, we komen erop terug. We gaan binnenkort in de Sociaal-Economische Raad praten over de inkomensverhoudingen. En nu afspraken met werkgevers blijkbaar niet werken, moet de overheid maar ingrijpen. Het is traditie in polderland dat, als we het met elkaar niet kunnen regelen en er een maatschappelijk belang in het spel is, dan de overheid iets moet doen. We werken aan een voorstel om de salarissen aan de top te beteugelen. Begin juni is het klaar. Te denken valt aan een fiscale maatregel voor topverdieners."

Als medebestuurder van grote pensioenfondsen bent u ook een belegger die profiteert van het gunstige klimaat voor shareholders. Is dat een reden om de macht van aandeelhouders te vergroten?

"Een Noord-Hollands gezegde luidt: je moet nooit geeuwen tegen een paard, want die heeft een grotere bek dan jij. Om die reden voel ik er niets voor om de macht van aandeelhouders te vergroten. We hebben wel beleid geformuleerd met normen voor maatschappelijk verantwoord beleggen. Dus heb ik het bestuur van het pensioenfonds ABP opgebeld om te vragen niet meer te beleggen in IHC Caland, dat in Burma zit. Daar gaat het om een land waar fundamentele arbeidsrechten worden geschonden. Het aandeel in IHC is inderdaad verkocht. Amerikaanse vakbonden gaan veel verder, bezoeken alle aandeelhoudersvergaderingen en oefenen als belegger vakbondsmacht uit. Een vakbond had een loonconflict met het schoonmaakbedrijf van een gebouw van het ABP in New York. Ons is gevraagd om via ABP druk op de onderhandelingen te zetten, maar dat hebben we niet gedaan. Dat gaat ons te ver. Ik vind dat je in een regulier conflict geen vakbondsmacht moet uitoefenen via het kapitaal. Daar ligt voor mij een grens."