NTV wist 'glasnost' tien jaar lang te combineren met modern Russisch kapitalisme. Maar dat laatste doet s'lands meest onafhankelijke tv-station nu toch de das om.

Door onze redacteur HUBERT SMEETS

ROTTERDAM, 5 APRIL. In anderhalf jaar is de positie van mediamagnaat Vladimir Goesinski honderdtachtig graden gedraaid. Bijna een decennium lang heeft zijn onafhankelijke televisiezender NTV de maatschappelijke agenda in Rusland beïnvloed. Nu ligt NTV languit op de grond. Goesinski heeft op de verkeerde paarden gewed. En dat is in Rusland dodelijk, zeker nu president Poetin zich aan het ontdoen is van de bondgenoten van zijn voorganger.

NTV (Onafhankelijke TV) is een van de succesvolste producten van de 'glasnost'. In tegenstelling tot veel andere media uit die tijd is NTV er wel in geslaagd het oude idee en het nieuwe geld te combineren. Terwijl een populair weekblad als Argoementi i Fakti (Argumenten en Feiten) in de loop der jaren zijn oplage zag dalen van dertig naar drie miljoen exemplaren, sloeg NTV haar vleugels uit.

Toen de Sovjet-Unie in 1991 onder de handen van Gorbatsjov verkruimelde en de Russische president Jeltsin met iets heel nieuws begon, dook NTV ogenschijnlijk uit het niets op. De zender was het geesteskind van alerte zakenlieden en moderne journalisten. Ze gokten op een Amerikaanse aanpak. Een sandwichformule met hoogwaardige nieuwsbulletins, scherpe talkshows, serieuze documentaires, soaps, sport en de betere film zou adverteerders trekken. Bovendien hadden ze in de persoon van burgemeester Loezjkov van Moskou, wiens rekeningen werden beheerd door de kleine bank die Goesinski nog tijdens de 'perestroika' had opgericht, een belangrijke beschermheer. Het resultaat was het media- en bankconcern MediaMost, dat niet alleen NTV bezit maar ook radiostation Echo Moskvi (Echo van Moskou), krant Segodnja (Vandaag) en het in samenwerking met Newsweek uitgegeven weekblad Itogi (Balans). De rolverdeling tussen management en journalistiek bij NTV was vanaf het begin niet geheel duidelijk. Zo was hoofdredacteur Jevgeni Kiseljov niet alleen inhoudelijk chef van het station, maar ook aandeelhouder. Niemand bekommerde zich daarover: het werkte. Bovendien was de belangrijkste concurrent - het eerste staatskanaal - verlamd door afrekeningen in eigen kring, liquidaties die tot doel hadden controle te krijgen over de in die jaren hysterisch groeiende reclame-inkomsten.

Het vlaggenschip van NTV was het programma Itogi op zondagavond, waarin Kiseljov zelf met zijn trage maar luide dictie het nieuws van de week doornam en becommentarieerde. Terwijl zijn tegenpool Sergej Dorenko zich op het semistaatskanaal ORT nooit wist te ontdoen van het imago dat hij te koop was, bleef Kiseljov een naar Russische maatstaven relatief onkreukbaar aureool houden. Zijn ondergeschikten deelden daarin.

Dat was ten dele een mythe. Toen president Jeltsin in 1996 vanuit een kansloze positie - het electoraat was murw gebeukt door de hyperinflatie tijdens de eerste hervormingsperiode en moe van de intriges in het Kremlin - aan zijn uiteindelijk succesvolle herverkiezing begon, vertrouwde hij zijn campagne grotendeels toe aan journalistieke 'technologie' van NTV. In zijn laatste memoires Presidentiële marathon verhaalde Jeltsin vorig jaar onbekommerd hoe de generatie jongens en meisjes van NTV veel beter begrepen waarom het volk zat te springen dan zijn naaste medewerkers uit het zogeheten 'staatskamp'. De beloning bleef niet uit. Voordien was NTV een televisiezender met een klein bereik, alleen toegankelijk voor de burgers in Moskou, Sint-Petersburg en een paar andere steden in het hartland. Na de verkiezingen kreeg Goesinski's MediaMost een ruimere licentie die het mogelijk maakte om NTV over heel Rusland uit te laten stralen. Dat bezorgde NTV een machtspositie van formaat in het nieuwe Rusland, waar de klassieke plaats van de gedrukte pers in razend tempo was ingenomen door de audiovisuele media.

Maar kort daarop ging het mis. Eerst in politiek-economische zin. Toen na de herverkiezingen de laatste tranche van de privatisering aan bod was, eiste Goesinski zijn deel op. Bij de eerste privatiseringsgolf had hij grotendeels achter het net gevist. Daarom wilde hij dat het communicatieconcern Svazjinvest op dezelfde manier zou worden verkocht als de andere staatsbedrijven: volgens de formule 'aandelen-voor- leningen' die de 'jonge hervormer' Anatoli Tsjoebais in samenspraak met onder anderen de bankiers Vladimir Potanin en Boris Jordan van Credit Suisse/First Boston voor de verkiezingen al had uitgedacht om de staatskas via obligaties te spekken. Dat wil zeggen op een besloten veiling, waar niet de hoogste bieder maar de beste contacten de doorslag zouden geven. Omdat privatiseringschef Tsjoebais de tijd rijp achtte voor een koerswending richting Westerse transparantie, liep de privatisering anders af.

Goesinski greep naast de buit. Uit wrok ontketende hij met behulp van zijn media een 'bankiersoorlog'. 'Compromitterend materiaal', waarvoor elke zakenman of politicus in Rusland bang moet zijn, was daarbij de voornaamste munitie. Een van de slachtoffers van deze oorlog was Alfred Koch, een naaste medewerker van Tsjoebais die tot aftreden werd gedwongen toen NTV de beerput over zijn (naar verhouding kleine) corruptie had opengetrokken.

Koch vertrok naar het staatsgasbedrijf Gazprom, waar hij de portefeuille media ging beheren. Eergisteren nam hij wraak. Nadat hij een meerderheid van de aandelen in NTV bij elkaar had gesprokkeld en - geprocedeerd, benoemde hij een nieuwe directie en een nieuwe hoofdredacteur tegen de wil in van de zittende NTV-staf.

Koch had dat niet gekund als er niet ook financieel-economische aspecten in het spel waren. Net als veel andere oligarchen heeft ook Goesinski een zware klap te verduren gekregen van de monetaire crisis van augustus 1998. De advertentie-inkomsten liepen terug, alle zenders raakten in financiële problemen. Om het gat te overbruggen, leende Goesinski via een garantie van Gazprom ongeveer een half miljard dollar bij Credit Suisse/First Boston. De volledige zeggenschap over zijn zender raakte hij daarmee kwijt.

Nog geen jaar later werden de gevolgen zichtbaar, toen NTV anders dan de meeste belangrijke media niet zo warm liep voor Jeltsins gedoodverfde opvolger Vladimir Poetin en ook kanttekeningen plaatste bij Poetins 'anti-terroristische' operatie in Tsjetsjenië. De weg naar beneden was toen steil. Het openbaar ministerie begon op grond van de beschikbare 'compromitterende' dossiers aan strafrechtelijke onderzoeken, deed invallen op de redactie, onderwierp redacteuren aan verhoren, zette Goesinski kortstondig gevangen en arresteerde zijn tweede man. Gazprom op haar beurt eiste geld óf controle over NTV. Vanuit ballingschap nabij Marbella probeerde Goesinksi dat laatste te verijdelen, onder meer door onderhandelingen te openen met Ted Turner van CNN. In Moskou sloeg Koch intussen zijn slag. Nadat hij eerst een lastig aandelenpakket, waarop hij geen greep had, via de rechter had uitgeschakeld, kon hij dinsdag de formele macht bij NTV overnemen. De nieuwe baas heet: Boris Jordan. Ook in het grootste land is de wereld klein.