(Foto NRC Handelsblad, Vincent Mentzel)

De vriendinnen van Willem- Alexander waren niet van adel, maar behoorden tot de gegoede burgerij. Dat leek gewoon, maar die voorkeur leverde ook spanningen op.

Door Jaco Alberts

Het antwoord zullen we waarschijnlijk nooit kennen, maar het blijft een intrigerende vraag: Heeft prins Willem-Alexander in het voorjaar van 1999 op het feestje in Spanje waar hij Máxima ontmoette, geweten dat vader Zorreguieta minister was onder de Argentijnse Junta? En besefte de kroonprins de betekenis ervan?

Ontmoetingen van koningskinderen vonden in het verleden zelden toevallig plaats. Voordat Wilhelmina en Juliana hun Hendrik en Bernhard te zien kregen, was er over de politieke implicaties van een eventueel huwelijk tevoren uitgebreid gewikt en gewogen. Anno 2000 arrangeert een Prins van Oranje zijn ontmoetingen zelf. Pas daarna volgt het politieke oordeel. Wie hij als zijn vrouw kiest is niet alleen een kwestie van het hart, het zegt ook iets over de capaciteiten en intelligentie van de kroonprins. Wie is de toekomstige koning Willem IV?

Koning Mahendra Bir Bikram van Nepal zal er op 27 april 1967 weinig van begrepen hebben. Boven het geroezemoes van het staatsbanket in het Amstel Hotel in Amsterdam roept prins Bernhard uit: "Hij is er, het is een zoon!". Koningin Juliana is dan al een paar uur in het ziekenhuis in Utrecht waar haar dochter Beatrix bevalt van haar eersteling. Kranten publiceren door vader Claus gemaakte foto's van de eerste mannelijke Oranje sinds de dood van koning Willem III in 1890. Jaren later zou zijn grootmoeder in een bioscoopfilm ter gelegenheid van haar 70-ste verjaardag gepikeerd terugkijken. "Het heeft me ontzettend gekwetst," zei Juliana. Alsof een koningin niet goed genoeg was. Afgeschermd op het kasteeltje Drakestein, bij Baarn, verliep de vroege jeugd van Willem-Alexander in het gezin van kroonprinses Beatrix probleemloos. Verreweg het belangrijkste criterium dat de pers jarenlang hanteerde, was hoe 'gewoon' de prins was. Maar toen de elfjarige jongen begon met het schieten van propjes naar fotografen, was het eerste relletje geboren.

Het lijkt er op dat de middelbare schooltijd van de kroonprins, vanaf 1980 in Den Haag, moeilijker was dan indertijd bekend was. Willem- Alexander behaalde geen beste cijfers en werd veel gepest, aldus de historicus J.G. Kikkert die een biografie van de prins schreef. Over de redenen van zijn overstap in 1983 naar het Atlantic College, een kostschool in Wales, wordt veel gespeculeerd. In 1985 zei de prins daarover tegenover schrijfster Renate Rubinstein: "Kijk, ik vond mezelf niet lastig. En mijn ouders vonden zichzelf niet lastig. Maar elkaar vonden we wel lastig."

Uit zijn jaren in Wales dateren de eerste verhalen over vriendinnetjes van de prins. In de loop der jaren werden tientallen meisjes door de roddelpers naar voren geschoven als "toekomstige koningin van Nederland". Tot vrij recent werd daar van officiële zijde nooit iets over medegedeeld. Alleen sleepte prins Claus in 1985 Privé voor de rechter, toen het blad schreef over de kroonprins en zijn "eerste liefdesweekend met een blondine in het Hiltonhotel". De prins- gemaal won de slag maar verloor de oorlog. Want 'de bladen' verlegden niet merkbaar hun koers. De vriendinnen van Willem-Alexander waren niet van adel, maar behoorden vrijwel zonder uitzondering tot de gegoede burgerij. De dochter van een orthodontist die om fiscale redenen naar België is verhuisd, Emily Bremers, zou de media het meest bezighouden.

Als een waardig erfgenaam van eerdere prinsen van Oranje ontwikkelde Willem-Alexander affiniteit met het militaire bedrijf. De actieve, sportieve kanten ervan inspireerden hem meer dan de schoolbanken van de marine, waar hij zijn dienstplicht vervulde. In een aantal legerbladen bekritiseerde hij het Koninklijk Instituut voor de Marine in Den Helder, een 'kleuterinstituut', om zijn 'kunstmatig strenge sfeer'. Terugblikkend zei Willem-Alexander in 1995 dat zijn militaire dienst met zijn kameraadschap onder zware druk hem meer gevormd heeft dan zijn studie geschiedenis in Leiden. Tijdens zijn Leidse studiejaren kreeg hij het imago van corporale losbol. Van officiële zijde werd, bij de vraag naar zijn schijnbaar geringe interesse voor colleges, steeds gewezen op de vele verplichtingen die hij als kroonprins had. Maar dat hij zich niet louter wijdde aan studie en voorbereiding op het koningschap was duidelijk. E. Spierenburg, zei bij zijn afscheid als hoofd van de veiligheidsdienst van het Koninklijk Huis in 1989: "De meeste activiteit van de prinsen komt pas op gang in de kleine nachtelijke uren en dat is een enorme belasting voor mijn mannen die round the clock bescherming bieden." De kroonprins haalde niettemin een acht voor zijn doctoraalscriptie, die overigens nooit publiek is gemaakt. Het werkstuk ging over de Nederlandse reactie op het uittreden van Frankrijk uit de militaire organisatie van de Navo. Professor H.L. Wesseling roemde bij de buluitreiking in 1993 zijn " verbluffende eindsprint" tegenover eerdere jaren waarin de prins wat achterbleef. "Intelligent," zei de hoogleraar over zijn student, "maar geen intellectueel".

Op zijn studie volgde een uitgekiend kennismakingsprogramma met de samenleving ter voorbereiding op het koningschap, waarbij aanvankelijk opnieuw de krijgsmacht domineerde. Later werd Willem-Alexander naast zijn vaste lidmaatschap van de Raad van State op steeds meer andere politieke beleidsterreinen ingevoerd zoals grote stedenproblematiek, justitie en gezondheidszorg.

In de beeldvorming rond de kroonprins bleef nog lang het lichtvoetige domineren: Willem-Alexander zou meer een doener dan een denker zijn, meer eigenschappen geërfd hebben van grootvader Bernhard dan van vader Claus, zonder overigens de playboy uit te hangen. De prins is verzot op vliegen, reed een auto in de vangrail en een in een sloot, en hoste in Oranje outfit met witte bermuda mee met de roeiers en hockeysters tijdens de Olympische Spelen in Atlanta van 1996. Zijn betrokkenheid bij sport leidde nog tot een fikse rel, toen de prins in 1998 tot zijn grote vreugde gevraagd werd als lid van het Internationaal Olympisch Comité (IOC). Critici vonden dat de kroonprins geen zitting kon nemen in een gezelschap, dat in opspraak was gekomen door een omkopingschandaal, met een voorzitter - Samaranch - die als minister nog had gediend onder de Spaanse dictator Franco.

De laatste jaren komt een meer serieuze, beschouwende kant van Willem- Alexander naar voren. Samen met prins Claus reisde hij in 1995 naar Tanzania en verdiepte hij zich in ontwikkelingssamenwerking. In 1997 deed de kroonprins belijdenis in de Nederlands-Hervormde kerk, nadat hij jarenlang deel had uitgemaakt van de 'bende van twaalf', een groep Leidse studenten die onder leiding van dominee C.A. ter Linden van de Haagse Kloosterkerk maandelijks de vragen des geloofs besprak. Daarbij traden gastsprekers op als de dissidente bisschop Br, de liberale rabbijn Soetendorp en Ter Lindens populaire broer Nico, die schrijft aan een 'hervertelling' van de bijbel.

Een belangrijk moment in de loopbaan van Willem-Alexander was een televisie-interview in 1997. Tegenover journalist Paul Witteman probeerde de kroonprins zijn toekomstige koningschap inhoud te geven. Hij zei zich te spiegelen aan koning Willem I (1813-1840) en diens "koopmansgeest en inzet voor de voortvarendheid van Nederland". Met het koningschap van de emotionele Juliana voelde hij meer affiniteit dan met dat van zijn zakelijke moeder. "Ik word natuurlijk door de contacten met mijn moeder erg door haar beïnvloed, maar affiniteit? Ik denk dan toch meer met mijn grootmoeder." Het interview met Witteman was ook het moment dat Willem-Alexander bekendmaakte dat hij zich ging richten op waterbeheer. Aanvankelijk deden commentatoren wat lacherig over dit idee van Claus. Maar gaandeweg leek het steeds meer het ei-van-Columbus. Water is typisch Nederlands, de techniek van waterbeheer is een belangrijk exportproduct en het onderwerp is in de wereld van groot belang zonder dat het in de vaderlandse politiek gevoelig ligt. De internationale functies in het waterbeheer stapelden zich op en in 1999 werd de kroonprins adviseur van het ministerie van Verkeer & Waterstaat. Zijn vuurdoop beleefde Willem-Alexander vorig jaar als voorzitter van een internationale waterconferentie in Den Haag. Hij viel daar op door een snel opgebouwde deskundigheid. Toen de conferentie werd verstoord, riep hij een paar naakte demonstranten op 'normaal' te doen. "Gedraagt u toch, net zoals iedere volwassene in deze wereld doet." Voor zijn ingreep kreeg hij een goede pers, maar de actie van de prins kwam ook een beetje oubollig en formeel over. Dat staat juist in contrast met een van eigenschappen van Willem-Alexander die al vroeg werden geroemd door waarnemers die hem op buitenlandse reizen volgden: de prins is in klein gezelschap goed in staat mensen met een kwinkslag op hun gemak te stellen. "Mijn hotel ligt op ski- afstand van het Metropolitan Museum, " grapte de prins begin deze maand, toen het werkbezoek naar New York en de opening van een Vermeer- tentoonstelling door een sneeuwstorm in het honderd dreigde te lopen.

Op buitenlandse reizen valt nog meer op. De deskundigheid en interesse van de prins richten zich vooral op economische kwesties en dan met name financieringsvraagstukken. Bij een bezoek aan theatercomplexen in Brooklyn reageerde hij niet toen bij rondleidingen de namen van uitvoerende kunstenaars als operazanger Enrico Caruso of choreograaf Jiri Kylian werden genoemd. Wel vroeg hij of het complex met privaat of publiek geld gefinancierd wordt. Ditzelfde buitenlandse werkbezoek maakte een gevoelige vraag actueel: Hoe staat het met het politieke gevoel van de kroonprins, de man van wie straks als staatshoofd verwacht wordt dat hij in ons gecompliceerde constitutionele systeem behendig kan opereren? Verliefd worden op een vrouw met een vader met een omstreden achtergrond is één ding. Maar iets anders is het om je in de discussie over de kwestie Zorreguieta te mengen door een ingezonden brief van ex-dictator Videla in een Argentijnse krant aan te halen. Het kwam hem te staan op een openlijke berisping door premier Kok.

Behalve over zijn politiek gevoel zei het incident iets over de weinig benijdenswaardige positie waarin de kroonprins zich sinds het begin van zijn relatie met Máxima bevond: klem tussen zijn eigen familie en zijn toekomstige schoonfamilie, en beperkt door een constitutioneel corset dat zelfbeheersing vergt. En dat terwijl tegelijkertijd van hem wordt verwacht dat hij zich aimabel en spontaan gedraagt. De spanningen die dat oproept, zijn al voor zijn troonsaanvaarding zichtbaar geworden.