Het kabinet geeft mensen meer vrijheid hun eigen droomhuis te bouwen. Toch blijft het verlangen naar regels. Tenminste, zolang ze nog te begrijpen zijn.

Door onze redacteur ARJEN SCHREUDER

ASSEN, 10 FEBR. Vrij wonen? Zonder regels je eigen droomhuis bouwen? Vergeet het maar in Assen. "Ik ben nogal behoudend", zegt financieel adviseur Herry Hemmen in de keuken van zijn vrijstaande woning, bezig met het koken van rijst.

Twee jaar geleden kocht Hemmen een lapje bouwgrond op een deel van de nieuwbouwwijk Marsdijk. Zeer gewilde kavels, vlakbij het landelijk gebied. Sommige mensen bivakkeerden weken voor het stadhuis om ervoor in aanmerking te komen.

Er was iets bijzonders met het bouwplan. De gemeente had bedacht dat de kopers hun 21 kavels vrij zouden mogen bebouwen. Geen toetsing aan het bestemmingsplan. Geen welstandscommissie met deskundige architecten, planologen, stedebouwkundigen en burgers die de gemeente adviseren over het bouwkundige fatsoen. Men moest er alleen voor zorgen dat het huis niet instortte.

Het experiment ging niet door. De kopers voelden er weinig voor. Hemmen, in driedelig pak: "Stel dat ik tussen een vuurtoren en een ondergrondse woning van artistieke types met geld zou komen te zitten. Daar had ik geen zin in. Ik wil dat mijn investering waardevol blijft. Zodat ik dit huis over een tijd goed kan verkopen. Dat kan alleen als je redelijk traditioneel bouwt." Ook buurtbewoners waren faliekant tegen. Boswachter Harry Offringa: "Wij hadden ons huis gekocht in de veronderstelling dat we een vrij uitzicht over het groen zouden krijgen. Toen kwam ineens dat plan om er zonder welstandstoezicht te bouwen. Een totaal verkeerd idee. Als je de mensen vrij laat, loop je het risico dat je tegen wanstaltige bouwsels aankijkt." De gemeente schroefde het plan terug en kwam met eisen. Niet hoger bouwen dan tien meter. Tenminste drie meter van de perceelgrens af. En zorgen dat de bouw "intern consistent" is. Je mocht een 'boerderette' bouwen, graag zelfs, want die huizen met het aanzien van een boerderij vormen de overgang van stad naar platteland. Een soort hacienda mocht ook. Je favoriete dak. Knalrode muren. Als je maar zorgde dat het huis aan alle kanten in die stijl was gebouwd en geen allegaartje werd.

Het resultaat: vrijstaande, degelijke, maar vrij traditionele huizen. Een enkele veranda. Een torenkamer. Af en toe een gele dakgoot. Maar op één huis met drie verschillende daken na zijn de bouwsels nergens uitgesproken of opdringerig. "Dit is ons droomhuis", zegt Margret Ritzema in haar traditionele boederij-achtige villa met zadeldak onder de bomen. "Zelfs als we alle vrijheid hadden gekregen, hadden we precies hetzelfde huis gebouwd." Hoe ver kan de liberalisering van het woongenot gaan? Staatssecretaris Remkes (Volkshuisvesting) kondigde twee jaar geleden aan dat er veel meer vrijheid zou komen voor mensen die zelf willen bepalen hoe ze willen wonen. Over een paar jaar immers zijn alle projectmatige Vinex-wijken klaar. De grootste woningnood zal zijn verdwenen. En de woonconsument zal, luidt de verwachting, kieskeuriger worden. Veel gemeenten hebben 'regelvrije' experimenten gedaan, zoals Almere, Haarlem, Rotterdam, Emmen en Groningen. De resultaten kwamen niet zelden overeen met die in Assen, met uitzondering van Almere, waar architecten zich in de wijken als De Fantasie en De Realiteit uitleefden. " Huisje boompje beestje", zegt een ambtenaar uit Emmen over zijn ervaringen met een aantal vrije kavels waar geen welstandscommissie aan te pas is gekomen. "Er zit weinig hoogwaardige architectuur bij. Daar hebben veel mensen het geld niet voor. Maar het duidt ook op vastgeroeste ideeën van mensen met een doorsnee smaak."

Toch wil het kabinet dat bij nieuwbouw tenminste dertig procent van de huizen in vrije kavels wordt uitgegeven. En deze week kwam het voorstel van Remkes om het aantal bouwsels waarvoor geen vergunning hoeft te worden aangevraagd, fors te verruimen. Het gaat om serres, schuurtjes, carports, dakkapellen en schuttingen aan de achterkant van gebouwen. Monumenten zijn uitgezonderd. Sommige bouwkundigen voorspellen meer burenruzies.

Welstandstoezicht heeft, juist door de behoefte van veel mensen aan regels, een slechte reputatie. Op elk verjaardagsfeestje wordt erop gekankerd. Talloos zijn de voorbeelden van "willekeur". Waar de ene bewoner het consigne krijgt om bij een verbouwing een type kozijn te gebruiken, kan enkele maanden later een ander zijn gang gaan. En wat je in Limburg wel mag, mag in Overijssel weer niet. De Bond van Nederlandse Architecten krijgt "heel veel klachten" over onrechtvaardige oordelen van welstandscommissies die gemeenten adviseren over het verlenen van bouwvergunningen. Beleidsmedewerker Jan van Rijn: " Architecten worden door de commissies niet beoordeeld op hun bouwplan, maar op hun persoonlijkheid. De mensen met wie men nog een appeltje heeft te schillen, krijgen een afwijzing. Onmenselijk."

Goedwillende burgers worden heen en weer geslingerd tussen tegenstrijdige of op z'n minst ondoorzichtige voorschriften. Marieke Oostveen uit Landsmeer, even ten noorden van Amsterdam, woont ruim twee jaar noodgedwongen met man en twee kinderen in een eenkamerwoning, wachtend totdat het de gemeente Landsmeer belieft toestemming te geven voor de bouw van een huis in een straat op de grens van het landelijke gebied. In november 1998 kochten ze een "klein krotje op een klein stukje grond" om daarop zonder projectontwikkelaar een modern 'split level' huis te bouwen met halfverzonken kelder, drie slaapkamers, zolder en afgeplat dak. Twee jaar later heeft ze nog steeds geen toestemming om het plan van haar architect uit te voeren. "Wij vermoeden dat men het een te modern huis vindt. Daarom gaan we nu weer een nieuw plan maken voor een traditioneel jaren dertig huis", zegt Oostveen. Ze zet door. "Waar in de Randstad vind je zo'n plek tussen de schapen?"

Directeur Ben Verführden van de Federatie Welstand, die de honderd welstandscommissies in het land overkoepelt, geeft toe dat er een "negatief beeld" bestaat van welstandstoezichthouders, "arrogante mensen die wel eventjes uitmaken wat mooi en lelijk is". Dat beeld is niet altijd terecht, meent de socioloog. "Toch is het goed dat er nu iets gaat veranderen." Een herziene Woningwet verplicht elke gemeente binnenkort om een welstandsnota te maken met criteria voor wat wel en niet mag. Zodat iedere burger en architect vooraf ongeveer weet waar hij aan toe is. Ook dan zal echter toezicht nodig blijven, verwacht planoloog José van Campen, die gemeenten helpt met het opstellen van welstandsplannen. "Als je zelf iets wilt bouwen, wil je vrijheid. Maar doet je buurman dat, dan wil je dat daarvoor regels gelden."