Rundvrees

Caroline de Gruyter
De gekkekoeien-expert van de Europese Commissie, Emmanuel Vanopdenbosch, verwijt politici dat ze drie cruciale jaren verloren hebben laten gaan in hun strijd tegen BSE. Schapenproducten eet hij nauwelijks meer, want hij sluit niet uit dat ook schapen de ziekte via hun melk overdragen. 'Er hangt een zwaard van Damocles boven ons hoofd.'

Zijn hele kamer hangt vol met koeien. Ansichtkaarten met grazige weiden en herkauwers, die mensen hem sturen. Cartoons, waaronder eentje van een koe die in stukken is opgedeeld als op een oude schoolplaat - bij elk stuk koe staan teksten als: 'verboden in 1997', of 'uit de handel genomen, 2000'. En zelf draagt Emmanuel Vanopdenbosch, dé gekke-koeienexpert van België en een van de belangrijkste BSE-adviseurs van de Europese Commissie, een donkerblauwe das met kleine koetjes erop.

Voor iemand die in het hart staat van een weergaloze crisis is hij verbazend kalm. In zijn werkkamer in het Coda, het Centrum voor Onderzoek in Diergeneeskunde en Agrochemie in Brussel, staat de telefoon roodgloeiend. In de hele Europese Unie worden steeds meer gevallen van BSE gevonden, sinds runderen boven de 30 maanden moeten worden getest voor ze naar het slachthuis kunnen. Deze en een aantal andere maatregelen gingen op 1 januari in. ,,Ik ben tevreden met die aanpak'', zegt Vanopdenbosch. ,,Maar hoe meer je test, hoe meer gekke koeien je vindt en hoe meer je het vertrouwen van de consument verliest. Daardoor krijg je iedere dag nieuwe geruchten, nieuwe paranoia. Er zou BSE in melk zitten. We zouden het land niet meer mogen bemesten met mest waarin slachtafval is verwerkt, omdat koeien daar indirect ook BSE van zouden krijgen. De geruchten blijven gonzen, en daar komen we voorlopig niet vanaf''.

Toch uitte u onlangs in een Belgische krant kritiek op die BSE-maatregelen. U noemde het 'paniekvoetbal'.

,,Dat was uit zijn verband gerukt. Ik heb geen kritiek op de maatregelen op zich, ik signaleer alleen dat ze al drie jaar geleden hadden moeten worden genomen. Al in juli 1997 heeft een van de wetenschappelijke comité's van de Europese Commissie, waar ik lid van ben, het hele pakket voorzorgsmaatregelen aan de Commissie geadviseerd. We hadden een geografische risico-analyse gemaakt, waarin EU en een aantal andere landen op basis van al het beschikbare materiaal in vier categorieën van 'veilig' tot 'onveilig' werden ingedeeld. Met indicaties erbij hoe het in elk land evolueerde. Meteen reageerde een aantal lidstaten van de Unie: 'Wij, in categorie 3? Onaanvaardbaar!', of: 'Welnee, er is helemaal geen BSE in Duitsland'. Toen wij de lidstaten uitnodigden om dan met nieuwe gegevens te komen, zodat we een nieuwe analyse konden maken en ons oordeel eventueel herzien, hebben we nooit meer wat van ze gehoord. Griekenland heeft überhaupt nooit een dossier gestuurd. Politiek gezien was het een discussie van gelovigen en ongelovigen, terwijl de feiten over BSE er allang lagen. De ministers van Landbouw van de lidstaten wilden niet aan de maatregelen die we hadden voorgesteld. Dus had de Commissie, die ons advies had besteld en wél graag wilde opvolgen, geen poot om op te staan. Mijn opmerking 'paniekvoetbal' sloeg op het feit dat de maatregelen er pas kwamen toen er drie cruciale jaren waren verloren, omdat er ineens een probleem was met de publieke perceptie.''

Dus u vindt het terecht dat de Duitse ministers van Landbouw en Volksgezondheid onlangs moesten aftreden?

,,Als wetenschapper kan ik getuigen dat de ministers alle feiten al jaren geleden onder ogen hebben gehad - specifieke feiten ook over de situatie in Duitsland - en dat ze die geheel naast zich neer hebben gelegd. Voor ons was dat behoorlijk frustrerend.

De ministers kwamen pas in actie toen er in Frankrijk in oktober 2000 ineens een epidemie was.

,,Epidemie? Dat leek alleen zo. Ze controleerden meer en vonden dus ook meer, maar een epidemie was het absoluut niet.

Vindt u het terecht dat er sinds 1 januari ook geen diermeel meer in veevoer verwerkt mag worden?

,,Dat gaat ver. Wij hadden de Commissie een minder radicale maatregel geadviseerd: laat het onder strikte voorwaarden toe. We weten nu welke delen van de koe een mens kan eten of niet. Van mensen weten wij weinig. Bij koeien tast de ziekte alleen het zenuwweefsel aan. Zelfs in spieren of melk van runderen die aan BSE doodgaan, hebben we niets verdachts kunnen vinden. Resten van de 'gezonde' delen van een gezonde koe, die geschikt zijn voor menselijke consumptie, zijn te verwerken in veevoer. Een belangrijke eis is verder dat er geen kruisbesmetting kan plaatsvinden tussen de diersoorten.''

Omdat, zoals velen denken, BSE bij koeien is ontstaan doordat koeien de resten van een ziek schaap in hun voer kregen?

,,Ja. De prioriteit moet zijn: schakel die kruisbesmetting uit. Resten van runderen mogen niet meer in veevoer voor kippen of schapen terechtkomen en omgekeerd. De productie moet gescheiden blijven, liefst in verschillende bedrijven. Vrachtwagens mogen niet de ene dag koeienvoer en de volgende dag kippenvoer vervoeren.''

Nu wordt al het diermeel opgeslagen en geleidelijk aan verbrand.

,,Dat brengt risico's met zich mee. In België ligt nu 700.000 ton meel te wachten. Het kan jaren duren voor alles is verbrand want er zijn te weinig ovens. Ook in andere landen zijn er enorme bergen. Er komen katten of muizen bij de opslag, en die zijn zeer gevoelig voor BSE. Of het dak lekt en het meel sijpelt in het grondwater. We hebben zelfs uitgerekend dat de temperatuur ter wereld met 0,8 graden stijgt als je al het diermeel in Europa verbrandt. Wees voorzichtig, hebben we de Commissie geadviseerd, schaf het diermeel in veevoer niet plotseling af. Dat is precies wat er nu wél is gebeurd. Ik begrijp die beslissing wel: niet alle afvalverwerkers in landen die al eerder zo'n feed ban hadden, hebben zich de afgelopen jaren aan de controles gehouden.''

Hoe groot is de kans op een BSE-epidemie bij de mens?

,,Van rundvlees op zich kun je het vrijwel niet meer krijgen. 99,7 procent van de gekke koeien is ouder is dan 30 maanden. Juist die koeien worden nu getest voor ze de voedselketen ingaan. Als mijn drie kinderen hamburgers eten, maak ik me geen zorgen. Als je koeien test vanaf 24 maanden, zoals de Commissie nu van plan is, dan heb je nóg meer veiligheid. Als er toch een ziek dier doorglipt, ligt het aan controles die in de lidstaten niet goed worden uitgevoerd. Een veehouder kan een gekke koe bijvoorbeeld laten 'verdwijnen', want als de inspecteur erachter komt moet zijn hele veestapel worden vernietigd. Toch geloof ik niet dat het veel gebeurt, want de veehouderij is bij dit soort praktijken niet gebaat. Maar er zijn nog heel veel dingen die we niet weten. Zoals: in hoeverre staat een mens aan BSE bloot? Er zijn nu 93 mensen overleden. Dat is niet veel. Als je vorig najaar, zeg, besmette ravioli hebt gegeten, kun je daarvan dan nog ziek worden? En hoeveel moet je ervan hebben gegeten? Als er van één ziek dier gehakt is gemaakt dat in ravioli is verwerkt, zijn er tussen de 200.000 en 400.000 mensen aan de ziekte blootgesteld.''

U kunt de consument geruststellen over zijn biefstuk, maar niet over hemzélf.

,,BSE maakt een goede risk communication heel moeilijk. De ziekte heeft alle elementen om mensen ongerust te maken. Het is een nieuwe aandoening met ongewone eigenschappen. Vooral jonge mensen worden getroffen. Ze worden geveld in de essentie van het mens-zijn: de hersenen. Het is een onbehandelbare ziekte, tot op heden. En de wetenschappers zeggen: 'sorry, misschien bent u blootgesteld, misschien niet'. Of: 'We hebben te weinig gegevens'. BSE is een noodlottige situatie. Er hangt een zwaard van Damocles boven ons hoofd.''

En toch moet u adviezen geven?

,,Men verwijt ons wetenschappers vaak dat we niet kunnen inschatten wat de mens te wachten staat. Maar we weten simpelweg niet hoeveel besmette hersenen een mens moet eten om ziek te worden. Laat staan of en hoe mensen de ziekte op elkaar kunnen overdragen. Kan iemand die de ziekte van Creutzfeldt Jakob heeft dat bijvoorbeeld via een bloedtransfusie op een ander overdragen? Je kunt dat niet op mensen testen: iemand bewust infecteren is ondenkbaar. We hebben het bij muizen getest. Ook schapen dragen de ziekte bij bloedtransfusie op elkaar over, zo blijkt: bij één dier bleek het bloed al op de helft van de normale incubatietijd door de ziekte aangetast. Anders dan bij koeien zit bij schapen en mensen de ziekte ook in het lymfoïde weefsel: amandelen, blindedarm, witte bloedcellen. In Engeland worden de leukocyten voor een bloedtransfusie uit het bloed gehaald. Op het continent gebeurt dat soms ook. Maar misschien worden andere stoffen in het bloed óók besmet. We weten het niet. Kortom, wij raden chirurgen aan om te opereren met zo min mogelijk bloedverlies. En mensen die geopereerd worden, kunnen uit voorzorg het beste autotransfusie doen: van te voren hun eigen bloed aftappen, zodat ze dát tijdens de operatie toegediend krijgen.''

Zo'n advies is hypothetisch.

,,Dat is waar. Maar tot nu toe zijn veel van onze worst case scenarios over BSE helaas uitgekomen.''

Over scenario's gesproken: je hoort steeds vaker dat er ook BSE bij schapen zou bestaan. Met gevolgen die veel verder strekken dan BSE bij koeien.

,,Er bestaat geen echt hard bewijs voor maar de Europese Commissie heeft er een speciale werkgroep op gezet, waar ik deel van uitmaak. We hebben er deze week twee dagen over vergaderd. Op 1 februari gaat ons rapport naar de Europese Commissie.''

Wat staat er in dat rapport? Geen schapen meer eten?

,,Het is een pakket van maatregelen die kunnen ingaan op de dag dat het eerste geval van BSE wordt geconstateerd. Ik kan geen details geven voordat de Commissie ermee naar buiten komt. Het probleem met schapen, en geiten, is dat we nog niet kunnen testen of ze scrapie hebben, een schapen-variant van BSE, of BSE zelf: ofwel, we kunnen de diagnose stellen dat ze overdraagbare spongieuze encefalopathieën (TSE) hebben, waar zowel scrapie en BSE onder vallen, maar niet wélke van de twee dan. Als er scrapie zal worden vastgesteld is er voor de mens niet veel aan de hand, denken wij, maar bij BSE wél. We zijn het bij muizen aan het testen, maar die leven twee jaar, en dan moet je ze slachten en testen we moeten dus 2,5 jaar op de uitslag wachten. We moeten nu een test vinden om het binnen één dag vast te stellen.''

U geeft geen details over het rapport. Laat ik dan vragen: eet u nog schaap?

,,Ik eet weinig vlees. Rood rundvlees wel, dat is veilig. Maar hersenen, nooit.''

En schapenvlees? Of schapenkaas want u zei net zelf dat BSE zich bij schapen, anders dan bij koeien, misschien tot in de melk verspreidt?

,,Eh... dat staat op een laag pitje. Een zéér laag pitje.''

U bent dus ongerust.

,,Ik maak me zorgen. Stel dat we BSE bij schapen vinden, dan is de economische schade nog groter dan die nu bij runderen al is. Er zijn 250 miljoen geregistreerde schapen in Europa, die moet je dan misschien slachten. Als BSE zich bij schapen net zo gedraagt als scrapie, betekent dat ook dat het erg besmettelijk is. Ik zwijg nog over het grote aantal níet geregistreerde schapen en geiten. In Nederland en België kun je de schapen nog missen, maar voor Zuid-Europa wordt het een sociaal-economische ramp. Een catastrofe. Ik houd mijn hart vast. Ook voor landen in het Midden-Oosten, de Maghreb en de voormalige Sovjet-republieken, die jarenlang Europees diermeel hebben gekregen bij wijze van 'ontwikkelingshulp': voor hele lage prijzen, want de Europeanen zochten afzetmarkten. Schapenhouders worden bloednerveus. Ik krijg weinig echte bedreigingen, maar ik ontvang veel e-mails en telefoontjes vanuit de hele wereld.''

De positie van de schapenhouders is niet uw zorg.

,,Nee. Maar als er nu wéér paranoia ontstaat, ditmaal over schapen, dan worden er misschien maatregelen genomen die de hele sector nodeloos schaden. Alles hangt af van hoe ons rapport door de beleidsmakers behandeld wordt. Het zit boordevol gegevens. Eerst moeten we zorgen dat zíj het goed begrijpen. En dat is moeilijk genoeg, zoals met de gekke koeien helaas is gebleken.''

( a d v e r t e n t i e s )