Een stroomcrisis bedreigt Californië. Deskundigen zien ook in Nederland risico's. Volgende week debatteert de Kamer.

Door onze redacteuren JACO ALBERTS en KAREL BERKHOUT

AMSTERDAM, 12 JAN. Huizen en gebouwen schilderen met een hittewerende verf zoals de overheid in Californië overweegt, zal in Nederland bar weinig helpen. Wel kan minister Jorritsma (Economische Zaken) hier nog altijd miljoenen aan extra subsidies verstrekken voor de isolatie van woningen. Maar verf of glaswol zijn niet meer dan lapmiddelen op een moment dat de Californian dream een nachtmerrie wordt.

In de grootste staat van Amerika, die drie jaar geleden de elektriciteitsmarkt heeft vrijgemaakt, is paniek uitgebroken door een acuut stroomgebrek. De stroomprijzen zijn torenhoog en twee van de grootste elektriciteitsdistributeurs wankelen onder een grote schuldenlast. Woensdag waarschuwde een van hen, Pacific Gas & Electric (PG&E), nog maar een paar dagen de lichten te kunnen laten branden. In Nederland, waar de elektricteitsmarkt open gaat en over drie jaar zelfs huishoudens op de vrije markt stroom kunnen inkopen, geldt Californië alleen als een voorbeeld van een te snelle en slordige liberalisering. De toezichthouder voor de energiemarkt, DTe, benadrukt de verschillen tussen Nederland en Californië. EnergieNed, de organisatie van energiebedrijven, meldde recentelijk: "Een crisis als in Californië is in Nederland onmogelijk." Is dat ook werkelijk zo? "In principe staat de Nederlandse stroommarkt aan dezelfde bedreigingen bloot als Californië", vindt Ben van Gils, hoofd energie van adviesbureau Ernst & Young. Dat wil niet zeggen dat wat in Californië gebeurt, op dezelfde wijze in Nederland zal gebeuren, maar er zijn wel sterke overeenkomsten tussen beide stroommarkten. Genoeg voor het Tweede-Kamerlid Ferd Crone (PvdA) om Jorritsma extra garanties te vragen voor de stroomvoorziening in Nederland: "We hebben veel mogelijke problemen dichtgeschroeid, maar ik heb nu wel vragen over met name de stroomproductie." De Kamer debatteert volgende week over de privatisering van de Nederlandse energiedistributiebedrijven, die op dit moment in hoog tempo worden verkocht aan buitenlandse partijen.

De stroomcrisis in Californië is opgevlamd door een opleving van de economie, een snelle bevolkingsgroei, een hete zomer (airconditioning) en de bloei van stroomslurpende internetbedrijven. Nederland heeft weliswaar alleen strenge winters (gas), maar verder ook een snelgroeiende bevolking, hoogconjunctuur en veel bedrijven van de Nieuwe Economie, die bijvoorbeeld in Amsterdam nu al moeilijk aan stroom kunnen komen. In Nederland is er nu sprake van overcapaciteit bij de productie van stroom, maar dat kan een kwestie van tijd zijn. Toen Californië met de liberalisering begon, bedroeg de overcapaciteit daar ook zo'n 30 procent.

Werd tot voor kort in een overheidsgebouw tegen hoge vaste kosten gewaakt over de 'verzekerde beschikbaarheid' van stroom, nu moet de vrije markt zorgen voor de energievoorziening. De onverwacht grote vraag naar stroom leidt tot hogere prijzen op de stroommarkt, waarop in Californië en in Nederland de stroom wordt verhandeld.

Het duurdere gas, waarop in Californië net als in Nederland de centrales draaien, stuwt de prijzen verder op. Tegelijkertijd beperken de milieu-eisen zowel in Californië als in Nederland de bouw van centrales.

De prijsschommelingen worden bovendien versterkt door de termijnhandel in elektriciteit, waarop ook Nederlandse bedrijven zich nu storten. "Het grote voorbeeld voor bijna iedereen is het Amerikaanse Enron", zegt Van Gils: "Dat is eigenlijk helemaal geen energiebedrijf, maar een keiharde bank, een financiële instelling die zich bezighoudt met risicomanagement, toevallig op basis van energie. Die financiële handel heeft niets te maken met de vraag of bij jou of bij mij het lampje brandt. Ik moet nog zien hoe de overheid dat in de klauwen houdt."

Net als in Nederland zijn in Californië de elektriciteitsproducenten afgesplitst van de elektriciteitsdistributeurs. De distributeurs, die de stroom leveren aan huishoudens en bedrijven, zijn daardoor sterk afhankelijk geworden van de producenten, die allemaal van buiten Californië komen. In Nederland, waar nu drie van de vier producenten in buitenlandse handen zijn, heeft Essent als enige een deel van zijn centrales gehouden. "Met wat er gebeurt in Californië prijs ik me gelukkig dat wij onze centrales nog hebben. Ik ben liever niet zo afhankelijk van producenten", zegt bestuursvoorzitter Kees Wiechers van Essent, die de crisis in Californië ziet als "overgangsproblemen op een nog niet perfecte markt".

De splitsing heeft de positie van de distributeurs, die op de stroommarkt inkopen voor hun klanten, verzwakt tegenover de producenten, die op de stroommarkt hun elektriciteit verkopen. De Los Angeles Times spreekt van een market power bij producenten, die door iets minder stroom aan te bieden de prijzen verder hebben kunnen opdrijven. "Stijgende gasprijzen, grotere vraag en storingen doen de onderliggende kosten stijgen maar scheppen ook een potentieel voor marktmacht", citeert de krant een toezichthouder. Een van de partijen die nu met zijn centrales in Californië grote winsten maken, is het Texaanse Reliant Energy, dat in 1999 in Nederland centrales kocht. Reliant is vanwege de gebrekkige kredietwaardigheid van PG&E gestopt met levering van stroom. "Dat is vanwege de verantwoordelijkheid die wij tegenover onze aandeelhouders hebben", aldus Reliant in de Los Angeles Times.

Het is de vraag in hoeverre in Nederland de marktmacht van producenten wel kan worden beteugeld. De Nederlandse kartelautoriteiten gelden als minder streng dan die in de Verenigde Staten. De econoom Sweder van Wijnbergen die als secretaris-generaal op EZ aan de wieg stond van de deregulering in Nederland en daarover in het algemeen optimistisch is, heeft op dit punt wel zorgen: "De toezichthouder heeft natuurlijk erg weinig mensen om daar goed onderzoek naar te doen."

Import van stroom blijkt evenmin een afdoend middel om concurrentie en lagere prijzen te bevorderen. Behalve de technische beperkingen, bleken omliggende staten Californië niet uit de brand te kunnen helpen doordat de staten zelf naar meer stroom dorstten. In Nederland schoten de prijzen op de stroommarkt vorig jaar ook al eens naar extreme hoogten doordat import beperkt bleek. "De minister heeft de bevoegheid om producenten te dwingen hun centrales te laten draaien", zegt Kamerlid Crone: "Maar ik wil nu weten of de minister producenten ook kan dwingen centrales bij te bouwen als er capaciteitsgebrek is."

( a d v e r t e n t i e s )