De Nederlandse cineast en fotograaf Johan van der Keuken is zondag op 62-jarige leeftijd in Amsterdam overleden.

Door onze redacteur HANS BEEREKAMP

AMSTERDAM, 9 JAN. 'Tot kijk, aardige vorm!', luidden Johan van der Keukens klassiek geworden slotwoorden van de documentaire Herman Slobbe/Blind kind 2 (1966). Destijds waren, en nog steeds zijn er mensen die aanstoot nemen aan een op die manier geformuleerd afscheid van een sympathieke hoofdpersoon, een blinde jongen die ons deelgenoot maakt van zijn indrukken van de wereld. Maar films die argeloos een tot dan toe onbekende werkelijkheid betrappen, of die de kijker innemen door hun charme, kortom het soort 'documentaire' dat de televisie bij tientallen tegelijk presenteert, die wilde de zondag in Amsterdam overleden Van der Keuken niet maken.

In de 51 films, waarvan veertien langer dan een uur, die Van der Keuken in veertig jaar regisseerde, bediende hij nagenoeg altijd zelf de camera. Het afscheid van Herman Slobbe was ook het einde van de laatste film die je nog zonder problemen een documentaire zou kunnen noemen. Vanaf Een film voor Lucebert (1967) en Big Ben/Ben Webster in Europe (1967) werden zijn films, zonder de mensen die hij voor zijn camera zette te objectiveren of anderszins tekort te doen, verkenningen van de filmvorm. Hij geloofde niet in de tegenstelling documentaire-fictie, maar in het onderscheid tussen improviseren en niet-improviseren.

Jazz en de poëzie van de Vijftigers - Van der Keuken werkte onder meer intensief samen met Lucebert, Campert en Schierbeek - vormden niet alleen het onderwerp van verschillende van zijn films, maar hadden ook een belangrijke invloed op de vorm van zijn werk. Zoals geïmproviseerde jazz structuur noch compositie uitsluit, zo onderzocht Van der Keuken permanent de grenzen van kadrering, cameravoering, montage en geluid. Hij was zich niet alleen bewust van wat hij buiten beeld liet, van het effect van montage-ingrepen, maar maakte die vormkwesties ook tot een belangrijk onderwerp van zijn films. Het is niet eenvoudig in of buiten Nederland een filmmaker te verzinnen die even consequent in zijn werk research heeft gedaan naar filmtaal.

( a d v e r t e n t i e s )