De verdwijning van de kritische journalist Georgi Gongadze in de Oekraïne heeft de positie van president Koetsjma in gevaar gebracht. Uit een bandopname zou Koetsjma's betrokkenheid blijken.

Door onze correspondent COEN VAN ZWOL

MOSKOU, 21 DEC. Vijfduizend communisten, socialisten, liberalen en nationalisten liepen dinsdag schouder aan schouder door Kiev. 'Oekraïne zonder Koetsjma' is een slogan die momenteel vrijwel het hele politieke spectrum verenigt. De president wist zich alleen gesteund door oproerpolitie en vijfhonderd getrouwen die per bus uit dorpen waren aangevoerd.

De Oekraïne is in rep en roer door een schandaal rond een verdwenen journalist. President Koetsjma staat onder druk om af te treden of in elk geval koppen te laten rollen in zijn kabinet. Een geluidsband waarop hij zijn ondergeschikten opdracht lijkt te geven journalist Georgi Gongadze uit de weg te ruimen, heeft zijn aanzien ernstig geschaad. "Tien jaar geleden betoogden we op dit plein zodat de wereld zou weten dat er een vrije Oekraïne bestond. Nu weet de wereld dat, en denkt aan corruptie en dode journalisten", zei een van de sprekers dinsdag in Kiev.

De 31-jarige Georgiër Gongadze was een van de weinige journalisten in de Oekraïne die onderzoek durfden te doen naar corruptie in de hoogste kringen. Publiek had hij nauwelijks: zijn artikelen waren alleen te lezen op de website Oekrainskaja Pravda (www.pravda.com. ua) - niet toevallig met Don Quichotte als logo. Op 16 september verdween de journalist in Kiev na een diner. Anderhalve maand later vonden boeren in een bos bij het dorp Tarasjtsja een lijk zonder hoofd en benen, waarvan de handen met zuur waren bewerkt. Vrienden van Gongadze wisten het lijk te identificeren aan de hand van enkele sieraden. Een röntgenfoto toonde bovendien granaatsplinters in een van de polsen, een souvenir dat Gongadze had overgehouden aan de burgeroorlog in Abchazië. Een arts tekende een overlijdenscertificaat op zijn naam. Toen de vrienden het lichaam naar Kiev wilden vervoeren, nam de politie het in beslag en liet het twee weken verder ontbinden in een mortuarium zonder koelcel. Het lijk kon niet van Gongadze zijn, zo heette het. Het lag al twee jaar in het bos en was te klein van postuur.

Tot zover een morsige affaire als vele andere. Op 28 november groeide de zaak-Gongadze evenwel uit tot een Oekraïense Watergate. De socialistische oppositieleider Oleksander Moroz presenteerde een tape waarop een vuilbekkende president Koetsjma met zijn ondergeschikten lijkt te praten over manieren om Gongadze het zwijgen op te leggen. Een kopie van de tape belandde eerder bij de Volkskrant, die door TNO een stemanalyse liet maken. De kwaliteit was te slecht voor een positieve identificatie, maar het bleek evenmin een geluidscollage.

Op de band bespreekt de aan Koetsjma toegeschreven stem met zijn stafchef Litvin een mogelijke rechtzaak tegen Gongadze. "Er is een grens, de klootzak. Deporteer hem, de hufter, naar Georgië, gooi hem godverdomme de grens over." Minister van Binnenlandse Zaken Kravtsjenko verzekert in een volgend gesprek dat hij Gongadze dag en nacht laat schaduwen. Dat is de president niet genoeg: "De Tsjetsjenen moeten hem ontvoeren en hem godverdomme naar Tsjetsjenië afvoeren en losgeld eisen." Later meldt Kravtsjenko dat er een probleem is: Gongadze weet dat hij gevolgd wordt en heeft een klacht ingediend. "Maar ik laat hem niet ontsnappen." Verderop op de band schept hij tegenover de president op over iemand die hij 'om wil leggen, direct en simpel' en over de 'gewetenloze' eenheid die tot zijn beschikking staat. Koetsjma raast eind september tegen de chef van de geheime dienst dat hij niet energiek genoeg optreedt tegen de pers, bijvoorbeeld tegen de bekende journaliste Korobova. " Neuk je moeder, stel je deze teef eens voor, jij klootzak, die hoer. En dan Gongadze, die hufter, vaarwel, het beste met hem."

Er is een kans dat de tape een fabricatie is, maar vorige week onthulden socialistische parlementariërs hun bron: Mikola Melnitsjenko, voormalig lid van de presidentiële veiligheidsdienst. Ze filmden een interview met Melnitsjenko 'ergens in Europa'. De veiligheidsagent zegt dat hij een dictafoon heeft verstopt onder een kussen van een sofa in het presidentiële werkvertrek om Koetsjma's teleconferenties op te nemen. Hij beloofde nog meer belastende tapes.

Koetsjma heeft nu alle zeilen bijgezet. Het vergelijkend DNA-onderzoek op het onthoofde lijk komt niet van de grond, maar omroepers van zijn staatszender lezen in het avondnieuws minutenlang steunbetuigingen voor van 'arbeiders uit de provincie' en suggereren dat een door gokschulden geplaagde Gongadze zijn verdwijning zelf in scène heeft gezet. De politie van Kiev kwam begin deze maand met weer een nieuwe theorie: Gongadze is vermoord door ordinaire straatrovers. Een volgend slachtoffer kreeg naar verluidt een verdovende injectie en hoorde vlak voordat hij in zwijm viel, iemand zeggen: "Geef hem niet te veel, anders loopt het net zo af als met Gongadze." Van de drie aangehouden straatrovers werd nadien overigens niets meer vernomen. Volgens journaliste Aljona Pritoela, die op de avond van zijn verdwijning met Gongadze dineerde, is inmiddels ook een Oekraïens-Russisch team van spindoctors ingezet. "Ze probeerden vorige week in Tarasjtsja (waar het lichaam is gevonden) mensen te laten beweren dat de socialisten zelf twee dagen met het lijk hebben rondgesjouwd en het daarna in het bos begroeven", zegt Pritoela. "Dat is tot dusver niet gelukt."

Haar Oekraïense collega-journalisten weifelen volgens Pritoela momenteel " tussen hun angst en hun geweten". Opvallend is dat de commerciële tv-kanalen van de 'oligarchen', relaties van Koetsjma die profiteerden van eerdere halfbakken privatiseringen, niet langer zwijgen over de affaire. Pritoela: " De oligarchen hebben Koetsjma's herverkiezing vorig jaar betaald, maar weinig invloed teruggekregen. Een nieuwe president maken kost geld, zo redeneren ze. Het is beter als Koetsjma aanblijft, maar zijn medewerkers moet vervangen door hun mannetjes. Gehavend en afhankelijk, zo zien ze hem graag." Daarom mag Pritoela zelf nu in talkshows praten over de moord op Gongadze, maar niet over de geluidsband van de president.

Koetsjma zelf liet gisteren doorschemeren dat hij bereid is zijn vertrouwelingen te ontslaan, maar de schade lijkt onherstelbaar. In de week dat de president dacht te schitteren met de sluiting van kerncentrale Tjsernobyl is hij in de ogen van de wereld gedegradeerd tot een gangsterbaas, die heerst over een land dat toch al op nummer drie staat op de wereldindex van meest corrupte landen. Het zal het uitzicht op een aspirant-lidmaatschap van de Europese Unie niet bevorderen.

( a d v e r t e n t i e s )