Turkse gevangenen en verwanten zijn in een hongerstaking-tot-de-dood uit protest tegen de nieuwe gevangenissen. Daarin is hun leven niet gewaarborgd, vinden zij.

Door onze correspondent BERNARD BOUWMAN

ISTANBUL, 11 DEC. Waarom Sukran Adar al 27 dagen in hongerstaking is? De Turkse vrouw krijgt een verbeten trek om haar mond als ze vertelt over haar bezoek aan een gevangenis-in-aanbouw van het nieuwe zogeheten F-type, waar de grote slaapzalen van de huidige penitentiaire inrichtingen vervangen worden door cellen waarin ten hoogste drie gevangenen hun straf uitzitten. "In de nieuwe gevangenissen is er geen waarborg voor het leven van de mensen", zegt ze. "De gevangenen zijn totaal geïsoleerd, ze weten niet eens of hun buurman ziek is. Als zij (Adar doelt op bewakers en andere vertegenwoordigers van de Turkse autoriteiten red.) nú de gevangenen vermoorden, zijn er tenminste nog getuigen. In F-type gevangenissen kunnen ze alles doen zonder dat er een haan naar kraait. De F-type gevangenis is de doodstraf en niets anders."

De nieuwe gevangenis als doodstraf op termijn - het is een opvatting die met name onder politieke gevangenen van extreem-linkse signatuur wijd verbreid is. En dus zijn honderden van hen al meer dan vijftig dagen in een hongerstaking-tot-de-dood. Drie van hen zouden inmiddels in kritieke toestand zijn, maar de gevangenen geven niet op. In een poging de groeiende crisis rond de nieuwe gevangenissen te bezweren maakte de minister van Justitie, Hikmet Sami Türk, zaterdag bekend dat deze niet in gebruik worden gesteld totdat zij "met het oog op gevoeligheden van het publiek opnieuw onder de loep zijn gehouden" en er "een consensus" over de kwestie is bereikt. Deze toezegging was echter niet genoeg om de hongerstakers, bij wie een groot aantal verwanten zich inmiddels hebben aangesloten, te overreden hun actie te beeindigen. Ook een bemiddelingspoging van onder andere een aantal schrijvers, onder wie Yasar Kemal, leidde niet tot enig resultaat. De gevangenen houden voet bij stuk omdat in 1996, toen bij een hongerstaking in Turkse gevangenissen 12 gedetineerden om het leven kwamen, de regering allerlei beloften die de resterende hongerstakers ertoe brachten hun actie te beëindigen, uiteindelijk niet nakwam. In die val willen de gevangenen niet opnieuw lopen, zeggen mensenrechtenactivisten.

In de eerste dagen van de hongerstaking zeiden de autoriteiten vaak verbaasd te zijn over de actie van de gedetineerden. Is het immers niet veel beter om met zijn drieën in een cel te zitten dan met zijn dertigen op een slaapzaal? En had de hervorming niet tot doel om de Turkse gevangenissen, waar de massale overbevolking - plus de relatief grote armslag voor extremistische en maffiagroeperingen - geregeld leidt tot opstanden en gijzelingsacties met een vaak gruwelijk einde, op een 'Europees' peil te brengen? Maar volgens de voorzitter van de Istanbulse Orde van Advocaten, Sayman, heeft de bouw van F-type gevangenissen een hele andere achtergrond, namelijk de anti-terreurwet van 1991, en dan met name artikel 16. "De filosofie daarachter is dat de gevangenen niet met elkaar mogen schrijven of praten - elke communicatie is uit den boze." Toen die wet werd aangenomen, ontstond er een grote discussie in Turkije, waarvan de conclusie was, aldus de voorzitter, dat zij in strijd was met de grondwet en fundamentele mensenrechten. Maar dat verhinderde de ambtelijke top van het ministerie van Justitie niet om die wet toe te gaan passen en F-type gevangenissen te gaan plannen. De bezwaren van Sayman, die tevens rechten doceert aan de universiteit van Istanbul, gelden vooral het regime in de nieuwe gevangenissen. Want dat is er volgens hem op gericht om de gevangenen te hersenspoelen en hun persoonlijke integriteit af te nemen. Als ze zich 'goed' gedragen, zo is een kernpunt van het nieuwe regime, worden ze 'beloond'. Maar het kernpunt van artikel 16, de non-communicatie tussen politieke gevangenen, blijft van kracht. Ook het toezicht op wat er in de F-type gevangenissen gebeurt, worden verkeerd opgezet, aldus Sayman, al was het maar omdat in het comité van toezicht dat de autoriteiten voor ogen staat, advocaten niet in vertegenwoordigd zijn. En natuurlijk is hij zich zeer bewust van het feit dat de gevangenen zelf de hervorming niet vertrouwen. "Er kan met ons van alles gebeuren in de nieuwe gevangenissen, zeggen ze. Dat maakt dat ze hun actie extra doorzetten. Het is eervoller door een hongerstaking te sterven dan in een F-type gevangenis, vinden ze." Sayman heeft inmiddels een bemiddelingsvoorstel bedacht dat zowel de autoriteiten als de gevangenen tevreden zou kunnen stellen. Natuurlijk moet artikel 16 weg, vindt hij. Daarnaast zou de F- type gevangenissen architectonisch zo aangepast moeten worden dat er in gemeenschappelijke ruimtes een vorm van sociaal leven mogelijk is. Zo zouden de nieuwe gevangenissen toch in gebruik kunnen worden genomen en blijft de Turkse regering een volledige afgang bespaard. En tegelijkertijd zouden de gevangenen hun actie kunnen beeindigen omdat ze verzekerd zouden worden van een menswaardig regime in de nieuwe instellingen.

Of zo'n compromis de komende dagen wordt bereikt, is vooralsnog echter zeer de vraag. De regering vindt eigenlijk dat ze na de aankondiging van zaterdag genoeg heeft gedaan. En in de zolderetage in Beyoglu, waar hongerstakende familieleden van de gevangenen en sympathisanten bij elkaar komen, is men het over een ding eens: er wordt niet gegeten totdat de gevangenishervorming totaal en definitief van de baan is. Met afgrijzen denkt Sukran Adar terug aan haar bezoek aan de F-gevangenis- in-aanbouw. Controle, controle, controle - in iedere zin waarmee zij haar bezoek beschrijft komt dat woord ten minste een keer voor. Adar, wier zoon in 1996 door de politie werd doodgeschoten, heeft momenteel geen familieleden in de gevangenis. Maar toch is er geen einddatum voor haar actie. "Iedereen in de gevangenis is mijn kind. Ik ga door zo lang als het moet."

( a d v e r t e n t i e s )