De Gauck-Behörde, die de Stasi-dossiers beheert, heeft een nieuwe chef, Marianne Birthler. Sinds de val van de Muur zijn het belang van en de belangstelling voor de Gauck-Behörde niet geslonken.

Door onze correspondent MICHÈLE DE WAARD

BERLIJN, 12 OKT. "Menselijk voel ik me verbonden met de oude Stasi- honden". Deze week zong de Oost-Duitse liedjesdichter Wolf Biermann zijn Stasi-ballade opnieuw in Berlijn. Niet dat Biermann, in de DDR uitgewezen, plotseling medelijden heeft gekregen met de 'Stasi-honden' die in weer en wind voor zijn deur moesten posten.

Biermann droeg de ballade op aan Marianne Birthler, de groene politica en voormalige strijdster in de beweging voor burgerrechten in de DDR. In de jaren zeventig zat Birthler "nog aan de voeten" van Biermann in een kerk in Prenzlauer Berg, waar de oppositionele Liedermacher over de vrijheid zong.

Nu nam Birthler afscheid van de Bondsdagfractie om officieel te worden benoemd als hoofd van de Stasi-archieven. Ze volgt Joachim Gauck op, die tien jaar lang leider was van de 'Gauck-Behörde' zoals in de volksmond de instelling heet die tot taak heeft de archieven van het vroegere Oost-Duitse ministerie voor Staatsveiligheid (Stasi) voor de burgerij te ontsluiten.

De Gauck-Behörde is in Duitsland een begrip geworden en Gauck een autoriteit. Het is uniek dat een commissie die staatsgeheimen bekend maakt, geruchten en leugens aan het licht brengt en carrières en gezinnen vernietigt, een land uiteindelijk helpt enigszins met zichzelf in het reine te komen.

Toen de demonstranten en strijders voor burgerrechten op 15 januari 1990 de Stasi-centrale in de Berlijnse Normannenstrasse bestormden, vermoedden ze al hoe ongelofelijk deze erfenis van de communistische dictatuur was. Het archief werd na de hereniging van de twee Duitslanden opengesteld en iedere burger heeft volgens de wet op de Stasi-dosiers het recht zijn eigen dossier in te zien. Ook informanten krijgedesgevraagd inzage in hun dossier.

Sindsdien is een doos van Pandora opengegaan. Overbuurmannen, vrienden en familieleden - in de vroegere DDR leek iedereen elkaar te hebben bespioneerd. Toch bleek de Stasi nog geen 300.000 mensen nodig te hebben gehad - 90.000 beroepsfunctionarissen en 175.000 IM's (Inoffizielle Mitarbeiter) - om een volk van 16 miljoen in de gaten te houden. De zaak Vera Lengsfeld, strijdster voor burgerrechten die jarenlang door haar man bespioneerd bleek te zijn, was een treurig hoogtepunt in de onthullingen. Ook bleek het Stasi-archief een schat aan liefdesbrieven te bevatten. "We hebben het grootste archief aan liefdesbrieven aller tijden", zegt Johann Legner, werkzaam bij de Gauck-Behörde. "De centrale bevat miljoenen kopieën en honderdduizenden originele liefdesbrieven en afscheidsbrieven, die nooit zijn verstuurd omdat ze door de Stasi werden onderschept."

Al snel stond Joachim Gauck, de leider van de Stasi-archieven, in Duitsland bekend als de grote inquisiteur. Gauck, een evangelische dominee en voormalig actief oppositielid uit Rostock, was geknipt om de rol van aanklager gewetensvol te spelen. Hij heeft de speurtocht naar de 'waarheid georganiseerd'. Maar hij heeft ook verbittering geschapen in een samenleving van vreedzame revolutionairen. Hun trots op het bereikte werd meteen ondergraven zodra aan het licht kwam dat vele kopstukken van hun jonge democratie als informant voor de Stasi hadden gewerkt: SPD- voorzitter Ibrahim Böhme, CDU-voorzitter Lothar de Maizière, de voorzitter van 'Democratische Aufbruch' Wolfgang Schnur en Gregor Gysi, voorzitter van de PDS waarin de voormalige communisten georganiseerd zijn.

De nu 60-jarige Gauck heeft de Stasi-dossiers ook tot een scherp wapen gemaakt tegen nostalgische gevoelens van vele Oost-Duitsers en mooipraterij van de oud-communisten. Gauck heeft zich intensief verdiept in de morele basis van de democratische Bondsrepubliek om het Duitse wezen van de Untertan te kunnen begrijpen die zich als een horige onderwerpt aan de dictatuur.

"In Bonn denken ze dat iedereen hier nog rood is, maar het heeft helemaal niks met ideologie te maken", zei Gauck in 1997 tegen deze krant. "Men heeft hier het wezen van de Untertan bijna genetisch meegekregen. Als je gehoorzaam bent, wordt er voor je gezorgd. Alles heeft zijn ordening. Duitsers houden erg van gehoorzaamheid."

Voor sommige Oost-Duitsers leek Gauck de hoogste instantie die oordeelde over slachtoffers en hun daders. Zelf meent Gauck dat hij niet zozeer de maatschappij heeft geanalyseerd, maar ethische en morele categorieën heeft aangebracht en de structuur van heerschappij en onmacht 'quasi religieus' heeft geïnterpreteerd. Gauck is daarbij nooit een conflict uit de weg gegaan. Ook niet toen hij ontdekte dat de minister-president van Brandenburg, Manfred Stolpe (SPD), voor de Stasi had gespitzelt bij Helmut Kohl.

Sinds 1992 hebben 1,7 miljoen burgers een verzoek ingediend hun dossier te mogen inzien en een half miljoen mensen hebben dat ook daadwerkelijk gedaan. Opmerkelijk genoeg is het niet één keer tot de gevreesde wraakacties gekomen. Maar de 180 kilometer lange rij dossiers en de 40 miljoen kaarten met gegevens zijn nog lang niet allemaal door de Gauck-Behörde onderzocht. De wachttijden kunnen jaren duren en intussen komen er maandelijks 10.000 nieuwe verzoeken binnen om inzage in dossiers.

Bovendien belooft de 'actie Rosenholz', het materiaal dat de CIA direct na de val van de Berlijnse Muur heeft gekregen, nog voor verrassingen te zorgen. Amerika is doende de 1.000 cd-roms terug te geven en daarop staat vooral informatie over de Stasi-spionage van West-Duitse politici. Duitsland moet nu met Amerika gaan onderhandelen of deze nog geheime informatie openbaar mag worden. Maar of de rood-groene regering daarvoor voldoende belangstelling heeft? Daarvoor zal Marianne Birthler moeten vechten.

( a d v e r t e n t i e s )