'Genets romans en toneelstukken zijn odes aan de fantasie'

Dit weekend begint het Holland Festival. Directeur Ivo van Hove werd in zijn Vlaamse jeugdinternaat al gegrepen door het werk van Jean Genet.

MARTIJN MEIJER

"Jean Genet heeft als romanschrijver in mijn puberteit een belangrijke rol gespeeld, en als toneelschrijver in mijn professionele leven", zegt Ivo van Hove, artistiek leider van het Holland Festival en directeur van Het Zuidelijk Toneel. "In de romans van Genet vond ik destijds een gevoelsklimaat waar ik binding mee had. Ik ben Genet daarna een beetje vergeten, tot ik in 1994 Splendid's ensceneerde, een postuum gepubliceerd toneelstuk van Genet. Daardoor kwam die wereld van toen weer terug en ben ik ook een aantal romans gaan herlezen."

Zaterdag begint de 53ste editie van het Holland Festival in Amsterdam. Op maandag is de première van Alice in bed, een coproductie van Het Zuidelijk Toneel en de New York Theatre Workshop, onder regie van Van Hove. Alice in bed is het enige toneelstuk van de Amerikaanse essayiste Susan Sontag. Van Hove: "Vorige week kwam Susan Sontag kijken naar een repetitie. Het was voor het eerst dat ik zo direct contact had met de auteur van een stuk. Ze vond de vrij extreme aanpak van de voorstelling heel goed, geloof ik. Nee, Alice in bed is absoluut niet vergelijkbaar met de stukken van Genet."

Ivo van Hove (41), zoon van een apotheker, groeide op in een dorp in Belgisch Limburg. Hij bracht enkele jaren door in een katholiek jongensinternaat, waar hij op zestienjarige leeftijd kennismaakte met de romans van de homoseksuele dief Jean Genet (1910-1986). "Alles wat verboden was, smokkelden wij binnen. We sliepen in alkoven, kleine hokjes afgesloten door een gordijn, er was weinig privacy. Elke avond kwam de pastoor nog even kijken om te zien of je niks onkuis aan het doen was. Dan wachtten we gewoon een halfuurtje om dan met de zaklamp onder de dekens te gaan lezen.

"Ik had een tekenleraar en die zei tegen me: 'ik heb de vorige week, met een cocktail, liggend op de bank, een fantastische, vreemde roman gelezen van Jean Genet.' Die naam zei me toen niks. In die tijd waren bepaalde leraren mijn voedsel, als een vampier heb ik ze leeggezogen. Daar ben ik nog heel dankbaar voor. Onze lieve vrouw van de bloemen heb ik als eerste gelezen, en daarna Dagboek van de dief. Ik ging veel naar alternatieve filmfestivalletjes in België en toen zag ik de enige, korte film van Genet, Un chant d'amour (1950). Dat vond ik fantastisch.

"Genet schrijft, ontdekte ik pas later, over veel meer dan homoseksualiteit. Hij schrijft over het fundamentele gevoel van verlatenheid dat de mens diep in zich heeft. Zoals ik ook geloof dat elke mens fundamenteel xenofoob is, niet noodzakelijk ten opzichte van vreemdelingen maar ten opzichte van iedereen. De mens voelt zich altijd alleen. Dat is nog altijd iets dat ik herken bij Genet, en dat moet mij ook als puber aangesproken hebben. Dan ben je immers relaties aan het doorknippen, je voert strijd met je ouders, met je school. Je hebt verliefdheden die niet tot stand komen, en waar je zes jaar op teert." Geeft Van Hove nu de voorkeur aan Genets toneelstukken boven zijn romans? "Je kunt de romans en toneelstukken van Genet moeilijk van elkaar scheiden, hij heeft echt een oeuvre geschreven. Zijn grote toneelstukken dateren uit de jaren vijftig en zestig, de romans heeft hij daarvoor geschreven, voornamelijk in zijn gevangenisperiode. Ik heb lange tijd heel erg gevochten met dat toneelwerk, het fascineerde me, maar het fascineerde me zoals ik naar een zeepaardje kijk. Ik vond het mooi, maar ik kreeg er niet echt toegang toe. Dat kwam pas toen ik aan Splendid's ging werken, ook dankzij de fenomenale dramaturg Bart van den Einde. Hij heeft voor mij een deurtje geopend, wat voor mij intuïtie was, heeft hij kunnen rationaliseren. "Zo heb ik ontdekt dat Genet niet alleen over outcasts maar ook over maatschappelijke problemen en veranderingen schrijft. Neem nu Splendid's, over een aantal gangsters die in een hotel een vrouw gegijzeld hebben. Dat stuk beschrijft eigenlijk de maatschappij in z'n middeleeuwse verhoudingen, tussen knecht en meester, tussen leenheer en lijfeigene. Dat fascineert me, dat hij erin slaagt via de beschrijving van individuele verhoudingen een maatschappijkritisch stuk te maken.

"Genets toneelstukken en romans zijn voor mij odes aan de fantasie. Via de fantasie kun je de grootste ellende overleven, dat is zijn stelling. Dat heeft hij zelf in de praktijk gebracht door in de gevangenis romans te schrijven. Bij herlezing realiseerde ik me pas dat al die mannen waar hij over schrijft verschrikkelijk onaantrekkelijk zijn. In Onze lieve vrouw van de bloemen komt een man voor die een pink mist, en dan verzint hij dat die pink zeker afgerukt zal zijn door een tijger in de jungle. Hij verheerlijkt, hij maakt lelijkheid via fantasie tot schoonheid. In het onvolmaakte kan de grootste schoonheid gevonden worden.

"De outcast kreeg bij hem heel extreme vormen, van dieven en moordenaars. Voor mij zijn dat metaforen voor onszelf. Tsjechov heeft geschreven over Rusland, omdat hij Rusland het beste kende, het Russische platteland, het gevecht dat de mensen daar voerden, het kleinsteedse en kleinburgerlijke. Wij kunnen hier Tsjechov begrijpen omdat het ook over ons gaat. En Jean Genet schrijft over die wereld die hij het best kent, over de wereld van de gevangenen. De grootheid van zijn werk is dat het over meer gaat dan dat. Ik geloof ook dat de meest provinciale kunst de meest universele kunst is." Van Hove, die per 1 januari volgend jaar aantreedt als directeur van Toneelgroep Amsterdam, is van plan om de komende jaren met TGA de belangrijkste stukken van Genet op te voeren. "Genet is decennia lang niet meer gespeeld in Nederland. Het probleem is, dat rond zijn toneelwerk een cliché van kitsch hangt. Ik vind dat je de ruwheid, de grofheid veel meer moet benadrukken, en dat heb ik ook gedaan bij Splendid's. Nu wil ik verschillende regisseurs vragen voor stukken als De negers, De schermen en Het balkon, en zelf ga ik Querelle de Brest ensceneren, een van zijn romans. Ik hoop dat Genet weer terug op de kaart komt. Nu hoort hij een beetje tot de vergeten toneelauteurs, tot het hokje van de homoschrijvers. Daar moet hij uit."

De toneelstukken van Genet worden uitgegeven in de Folio-reeks van Uitg. Marc Barbezat, L'Arbalète. In het Nederlands uitverkocht. De romans verschijnen in het Engels bij Grove Press.

Archief Boeken

( a d v e r t e n t i e s )