NIEUWSSELECTIE  
  KORT NIEUWS  
  RADIO & TELEVISIE  
  MEDIA  

Waarom heerst er in Afrika toch altijd en overal oorlog? Waarom komt er maar geen eind aan het geweld? Arbitraire grenzen, slecht leiderschap, zwakke staten, armoe en etnische tegenstellingen spelen Afrika parten. Een continent worstelt met zichzelf, en de rest van de wereld kijkt toe.

Door Dick Wittenberg

ROTTERDAM, 18 MEI. Ethiopië valt Eritrea binnen. Rwanda en Oeganda raken slaags in Oost-Congo. Rebellen in Sierra Leone gijzelen VN- militairen die op naleving van een vredesakkoord moeten toezien. Afrika vecht weer met zichzelf. Een op de vier Afrikaanse landen is partij in de grote conflicten die een bloedige diagonaal over het continent trekken: van Ethiopië en Eritrea in het noordoosten, via de Democratische Republiek Congo in het centrum, tot Angola in het zuidwesten. Nog eens een op de vier naties kampt met kleinere conflicten. Ook relatief stabiele landen als Oeganda, Senegal, Tsjaad, Djibouti en Namibië worden geplaagd door rebellen, seperatisten of milities. Volgens de gezaghebbende Britse nieuwsbrief Africa Confidential leven 200 miljoen Afrikanen onder dreiging van geweld.

Afrika is het meest oorlogszuchtige continent. Afrikaanse landen tekenden vorig jaar voor meer dan de helft van alle gewapende conflicten in de wereld, berekende het Britse Institute for Strategic Studies. Volgens de onderzoekinstelling PIOOM, die voor organisaties voor de rechten van de mens werkt, kwamen bij de tien grootste Afrikaanse oorlogen in de laatste 25 jaar 3, 8 tot 6,8 miljoen mensen om het leven. De geweldsstorm stak in de tweede helft van de afgelopen eeuw de kop op toen de Afrikaanse landen in snel tempo onafhankelijk werden. Daarna is deze nooit meer geluwd.

Wat er met het continent ook gebeurde - Afrika liet de bevrijdingsoorlogen achter zich, ontworstelde zich ook aan de Koude Oorlog, maakte zich op voor een 'Afrikaanse Renaissance' (in de woorden van de Zuid-Afrikaanse president Thabo Mbeki) - het aantal conflicten bleef in de loop van de decennia opmerkelijk constant. Veertig jaar geleden was Afrika al arm, maar niet armer dan grote delen van Azië en Zuid-Amerika. Intussen is de rest van de wereld opgestuwd in de vaart der volkeren, terwijl Afrika politiek, sociaal en economisch systematisch achterbleef, continu geplaagd door geweld. Weinig mensen delen het optimisme dat de Oegandese president Yoweri Museveni vorig jaar in de Harvard International Review demonstreerde. Hij noemde de Afrikaanse conflicten "overblijfselen van onopgeloste problemen uit het verleden". Hij schreef over "de doodstrijd" van feodale, militaire, ondemocratische structuren. De oorlogen waren een noodzakelijk kwaad om schoon schip te maken. Tekenen van hoop.

Maar het is lastig om de smerige burgeroorlogen in Angola en Burundi te zien als wegbereiders van de heilstaat. Geen van de cynische partijen in die conflicten gaat het om vrijheid, gelijkheid of andere idealen, alleen om macht en bezit. En die zijn in Afrika meestal in één hand verenigd. Van geen van de partijen heeft de bevolking ook maar iets te verwachten. Afrikaanse conflicten kennen meestal geen 'goeden' en 'slechten'. Wie er wint, maakt voor het overgrote deel van de bevolking weinig uit.

De bron van het aanhoudende geweld is een giftige cocktail, waarvoor de Afrikanen zelf verantwoordelijk zijn, samen met hun voormalige koloniale overheersers en de tegenwoordige grootmachten.

De grote Europese mogendheden verdeelden het continent honderdvijftien jaar geleden in Berlijn alsof het een taart was, geen rekening houdend met de geschiedenis, tradities en geografische spreiding van volken. Verwante stammen werden door een streep op de kaart van elkaar gescheiden. In een gebied als Congo werden meer dan 250 volkeren, met hun eigen structuren en hun eigen gewoonten, op één hoop gegooid. Daarmee legden de koloniale mogendheden de kiem voor menig conflict.

Koloniale naties lieten ook na om Afrikaanse landen behoorlijk voor te bereiden op de onafhankelijkheid. Ze leefden in de waan dat hun heerschappij over Afrika eeuwig zou duren, en toen ze na de Tweede Wereldoorlog tot hun verbijstering ontdekten dat de tijd van vertrek was gekomen, wisten ze niet hoe snel ze weg moesten komen. Ze lieten de landen achter zonder politieke cultuur, zonder een traditie van machtsdeling, zonder een stabiliserende middenklasse. Opgezadeld met de Westerse uitvinding van de natiestaat die de traditionele Afrikaanse structuren had vervangen. Een bestuursvorm die niet geschraagd werd door de onontbeerlijke instituties, zoals een onafhankelijke ambtenarenstand en een meerpartijensysteem.

Volgens het vorig jaar verschenen boek Africa Works; Disorder as political instrument zijn de meeste Afrikaanse staten niet meer dan lege hulzen: pseudo-Westerse façades die de werkelijke politieke verhoudingen verhullen. Afrikaanse politici danken hun posities niet aan hun capaciteit om dienstbaar te zijn aan de gemeenschap, maar aan de macht en de rijkdom die ze hebben verworven als leiders van informele netwerken. De legitimiteit van de Afrikaanse politieke elite berust op het vermogen om de cliëntèle waarop haar macht is gebaseerd te voeden. Loyaliteit van politici ligt niet bij staat of volk, maar in de eerste plaats bij de uitgebreide familie en daarna bij de cliëntèle. Dit Afrikaanse systeem dwingt heersers tot een voortdurende zelfverrijking om grote delen van de buit onder de aanhang te verdelen. Strijd om de schaarse middelen en etnische conflicten zijn onvermijdelijke bijproducten. The winner takes it all in de Afrikaanse politiek. Armoe voedt oorlog. Van de twintig armste landen ter wereld waren er de afgelopen twee decennia vijftien betrokken bij conflicten. In veel Afrikaanse landen waar de economische groei al jaren geen gelijke tred heeft kunnen houden met de toename van de bevolking, is oorlog vaak een strijd om het naakte bestaan.

En oorlog leidt tot oorlog. Alex de Waal, directeur van de Britse organisatie Justice Africa wees er onlangs in het dagblad Trouw op dat vrijwel alle Afrikaanse landen waar in de jaren negentig werd gevochten, in de jaren tachtig ook al oorlog hadden gekend. Oorlog werkt verslavend. Voor leiders die hun macht aan de wapens danken. Voor soldaten die zich alleen dankzij hun geweren aan de grauwe armoe hebben ontworsteld. Oorlog sluit in landen als Ethiopië en Rwanda aan bij een eeuwenoude vechtcultuur.

De wortels van de oorlog - arbitraire grenzen, slecht leiderschap, zwakke staten, armoe, etnische tegenstellingen, tradities - variëren per conflict. Wat al die confrontaties gemeen hebben, is dat Afrika niet in staat is ze op te lossen of te voorkomen. Het continent mist machtige organisaties zoals de Europese Unie of de NAVO die preventief of regulerend kunnen optreden. De Organisatie voor Afrikaanse Eenheid waarbij de meeste Afrikaanse landen zijn aangesloten, doet sinds 1990 wel aan conflictpreventie. En het continent kent ook twee militaire samenwerkingsverbanden: Ecomog in West-Afrika en SADC in zuidelijk-Afrika. Maar de effectiviteit van die organisaties is beperkt. Afrika is nog niet in staat om zijn eigen conflicten de wereld uit te helpen. Dat blijkt extra pijnlijk sinds de grote mogendheden met het einde van de Koude Oorlog hun interesse voor het continent hebben verloren. De vroegere koloniale mogendheden houden zich angstvallig afzijdig. En de Verenigde Staten wagen hun grondtroepen niet aan Afrika. In de steek gelaten vecht het meest oorlogszuchtige continent verder met zichzelf.

Geschiedenis

Het machtige Ethiopië en het kleine Eritrea zijn sinds mei 1998 in een loopgravenoorlog langs hun duizend kilometer lange grens verwikkeld. Aanleiding was de bezetting door Eritrese troepen van een lap grond die door beide landen wordt geclaimd. Ethiopië en Eritrea delen een lange geschiedenis van broederschap en rivaliteit. De leiders van de twee landen, de Ethiopische premier Meles Zenawi en

de Eritrese president Isaias Afewerki, waren jarenlang wapenbroeders in de strijd tegen de Ethiopische dictator Mengistu. Twee jaar nadat Mengistu in 1991 werd verdreven, kreeg Eritrea als beloning de onafhankelijkheid nadat het sinds 1962 een provincie van Ethiopië was geweest.

Al snel verzuurden de relaties tussen de twee leiders door trots en nationalisme. Dat Eritrea in toenemende mate een zelfstandige politieke en economische koers volgde, werd door Ethiopië niet gewaardeerd. De introductie in 1997 van een eigen Eritrese munt, de nafka, die niet gekoppeld was aan de Ethiopische barr, werd door de Ethiopiërs opgevat als belediging.

Bij de grensoorlog zijn meer dan een half miljoen soldaten betrokken. Het afgelopen jaar bleef de strijd tot kleine schermutselingen beperkt. Maar de oorlog laaide vorige week in alle hevigheid op toen Ethiopië een grootscheeps offensief lanceerde. De twee landen hebben zich eerder in grote lijnen akkoord verklaard met een vredesovereenkomst die was opgesteld door de Organisatie van Afrikaanse Eenheid. Maar over de uitwerking zijn ze het oneens.

Een rebellenorganisatie onder leiding van de huidige president Laurent Kabila greep drie jaar geleden de macht nadat president Mobutu het land 32 jaar lang had leeggeroofd: van 1965 tot 1997. De succesvolle militaire opmars van Kabila was alleen mogelijk omdat hij gesteund werd door

de goedgetrainde nationale legers van Rwanda en Oeganda. Deze twee buurlanden hoopten met die steun de veiligheid aan hun grenzen te vergroten. Rwandese en Oegandese rebellen, zoals de Interahamwe die medeverantwoordelijk is voor de genocide van 1994 in Rwanda, opereerden vanuit de Democratische Republiek Congo die toen Zaïre heette. Die groepen moesten door het monsterverbond met Kabila onschadelijk worden gemaakt. Maar de relaties tussen de bondgenoten verzuurden omdat Kabila zich niet wenste te schikken in de rol van stroman die hem met name door Rwanda was toegedacht. Toen Kabila de Rwandese soldaten bijna twee jaar geleden gelastte het land te verlaten, was dat voor Rwanda en Oeganda het startsein om zich tegen Kabila te keren. Daarbij verscholen ze zich achter Congolese rebellenorganisaties. Ze zouden Kabila hebben verdreven als de Congolese president niet op het laatste moment hulp had gekregen van Zimbabwe, Angola en Namibië.

Sinds augustus 1999 is het land in drieën gedeeld: het regeringsgebied en twee delen die door Oeganda en Rwanda worden gecontroleerd. Rwandese en Oegandese troepen raakten vorig jaar onderling slaags in de Oost-Congolese stad Kisangani en sindsdien zijn de verhoudingen tussen beide landen sterk vertroebeld. Begin deze maand kwam het opnieuw tot gevechten tussen beide legers, een conflict dat afgelopen weekeinde door de staatshoofden van beide landen werd gesust

Een miljoen doden, twee miljoen - hoeveel slachtoffers de oorlog in Soedan sinds 1983 precies heeft gemaakt, valt niet te zeggen. Het staat alleen vast dat het conflict bovenaan staat op de lijst van bloedigste oorlogen aller tijden. Een aanzienlijk deel van de Soedanese doden is van honger gestorven, maar dat maakt hen niet minder

oorlogsslachtoffer. Beide zijden in de oorlog gebruiken niet alleen kanonnen maar ook voedsel als wapen.

De oorlog in Soedan draait om het probleem van het zuiden, een erfenis van het Britse koloniale bestuur die het land sinds zijn onafhankelijkheid in 1956 heeft geteisterd. Het Afrikaanse zuiden werd door de Britten getribaliseerd en zijn kerstening aangemoedigd, als tegenwicht tegen het nationalisme van de islamitische Arabieren in het noorden. Een de facto tweedeling was het resultaat.

De eerste zuidelijke rebellie tegen de noordelijke overheersing werd in 1972 beëindigd met een akkoord over regionale autonomie. Maar in 1983 barstte het conflict opnieuw los. Aanleiding waren de islamiseringspolitiek van de regering-Numeiry en het besluit op de grens tussen noord en zuid gevonden olie niet lokaal te verwerken maar direct te exporteren, waardoor de opbrengst slechts het noorden ten goede zou komen. De moslim-fundamentalistische machtsgreep van 1989 verergerde de oorlog alleen maar.Een oplossing van het conflict lijkt, ondanks internationale vredesinitiatieven, niet in het verschiet te liggen. De regering in het noorden staat er op dit moment het beste voor. De olie-export is uiteindelijk op gang gekomen en voedt haar oorlogsinspanning. De tegenpartij is onderling verdeeld, zelfs over het doel: autonomie of onafhankelijkheid? Maar in Khartoum woedt ook een machtsstrijd, en het oorlogsterrein is weerbarstig.

Sinds de onafhankelijkheid van Portugal in 1975 heeft het land alleen maar korte periodes van rust gekend. De bevrijdingsstrijd ging over in een burgeroorlog die tot een van de langstlopende en meest uitzichtloze ter wereld kan worden gerekend. Aanvankelijk was

misschien nog sprake van een ideologische strijd tussen de regerende MPLA en de rebellen van Unita. Maar beide partijen verwisselden de afgelopen kwart eeuw met het grootste gemak van politieke kleur. Tijdens de Koude Oorlog kreeg de MPLA steun van de Sovjet-Unie en Cuba. Unita kon rekenen op de bijstand van de Verenigde Staten en het apartheidsregime in Zuid-Afrika. Nadat het rookgordijn van de Koude Oorlog tien jaar geleden was gevallen, kwam duidelijk aan het licht dat beide partijen alleen maar worden gedreven door hebzucht en eigenbelang. De regering controleert de oliewinning. De rebellen hebben de meeste diamantstreken in bezit. Pogingen om tot een akkoord te komen tussen president Eduardo dos Santos en rebellenleider Jonas Savimbi leverden niets op. Afspraken werden nooit nagekomen. Bestanden werden alleen gebruikt voor herbewapening.

Na een laatste korte adempauze hervatte de regering in december 1998 de strijd. Aanvankelijk was Unita aan de winnende hand, maar eind vorig jaar zijn de rebellen in de verdediging gedreven.

Sinds de onafhankelijkheid van België in 1962 is Burundi aanhoudend geplaagd door confrontaties tussen Hutu-rebellen en het door Tutsi's gedomineerde leger. Tutsi's vormen maar 15 procent van de bevolking maar ze beheersen wel de regering en het militair apparaat.

De strijd nam in hevigheid toe nadat de eerste gekozen Hutu- president Melchior Ndadaye in 1993 werd vermoord door Tutsi-soldaten. Alleen al in oktober van dat jaar vielen 150.000 doden.

Sinds midden 1998 worden er in de Noord-Tanzaniaanse plaats Arusha vredesonderhandelingen gevoerd om te proberen tot een deling van de macht te komen. Dat gebeurde eerst onder leiding van de ex- Tanzaniaanse president Julius Nyerere, en na diens overlijden door de Zuid-Afrikaanse oud-president Nelson Mandela. De besprekingen werden aanvankelijk bemoeilijkt doordat enkele van de belangrijkste rebellenorganisaties niet mochten meedoen. Vertegenwoordigers van allebei de kampen hadden er baat bij de onderhandelingen te traineren omdat ze goed worden betaald.

Zowel Tutsi-militairen als Hutu-rebellen zijn instrumenten van de politieke elites die strijden om de schaarse economische middelen. Van beide partijen heeft de bevolking niet veel te verwachten. Beide kampen zijn intern sterk verdeeld. Het grote onderlinge wantrouwen maakt het nog eens extra moeilijk om tot een akkoord te komen, laat staan tot uitvoering daarvan.

Het Revolutionair Verenigd Front (RUF), een rebelllenorganisatie onder leiding van de bejaarde Foday Sankoh, voert sinds 1991 strijd tegen de corrupte regeringen in de hoofdstad Freetown. De organisatie ontwikkelde zich al snel tot een bende nietsontziende criminelen

die minder in democratie en rechtvaardigheid waren geïnteresseerd dan in de diamantwinning van Sierra Leone. De strijders, vaak nog tieners, pleegden onder invloed van drugs de verschrikkelijkste gruweldaden. Om angst onder de bevolking te zaaien vermoordden, verkrachtten en verminkten ze in het wilde weg onschuldige burgers. Bij hun aanval begin vorig jaar op de hoofdstad Freetown vielen meer dan 5.000 doden in één week tijd.

Om een eind te maken aan de terreur onder het volk sloot de regering vorig jaar een akkoord met de rebellen dat in een machtsdeling voorzag, in afwachting van verkiezingen. De rebellen zouden zich melden bij ontwapenings- en demobilisatiekampen, een operatie waarbij een VN- vredesmacht zou helpen. Maar minder dan de helft van de RUF-rebellen heeft de wapens ingeleverd. De organisatie bleef de diamantgebieden beheersen en de bevolking terroriseren. Toen de vredesmacht zich ruim twee weken geleden in de diamantstreken waagde, kwam het tot een confrontatie met de rebellen die 500 VN-soldaten in gijzeling namen. Het vredesproces lijkt gestrand.

Somalië als staat bestaat niet meer sinds het laatste staatshoofd, generaal Mohamed Siad Barre, in 1991 werd verdreven. Daarna viel het land snel uit elkaar. Een poging van de Verenigde Naties om de orde in het land te herstellen liep in 1993 op een debacle uit.

Sindsdien heersen in Somalië de krijgsheren die waken over het belang van hun clans. De bevolking bestaat uit zes grote groepen die elk weer in subclans zijn onderverdeeld. Chaos en anarchie in het land zijn de laatste jaren geleidelijk afgenomen. In delen van Somalië zoals in Puntland en Somaliland wat zichzelf tot onafhankelijke republiek heeft uitgeroepen, heerst rust. In andere delen komt het nog regelmatig tot confrontaties tussen rivaliserende krijgsheren. Geprobeerd wordt om alle delen van het land in een federatieve structuur weer te verenigen.

( a d v e r t e n t i e s )