NIEUWSSELECTIE  
  KORT NIEUWS  
  RADIO & TELEVISIE  
  MEDIA  

Wie regisseerde de machtswisseling in het Kremlin? En is die in het belang van Rusland? Of veel meer nog in het belang van 'de Familie'?

Door onze correspondent FRANK WESTERMAN

MOSKOU, 3 JAN. Zes minuten na de voltrekking van de 'millenniumcoup' in het Kremlin brengt het doorgaans zo duffe persbureau Itar-Tass als een paukenslag een eenregelig bericht: Boris Jeltsin treedt af als president van de Russische Federatie.

Het is vrijdagmiddag, 31 december 1999, even na twaalven Moskouse tijd. Op het Rode Plein valt plaksneeuw. De rede waarin de 68-jarige Kremlinleider, zittend voor de kerstboom, de natie overrompelt, is net opgenomen, maar nog niet uitgezonden. Itar-Tass komt met een tweede paukenslag: premier Vladimir Vladimirovitsj Poetin ('VVP' voor intimi) is al als waarnemend president beëdigd.

Er trekt een rilling door Rusland en de rest van de wereld. In de metro, bij de wodkastalletjes en op de bevroren vijvers, waar druk wordt geschaatst, gaat het nieuws van mond tot mond. Is er een staatsgreep gaande?

Een uur voordat de televisie de beelden van de machtsovername uitzendt, tekent tsaar Boris zijn ontslag. Patriarch Aleksej II is als getuige aanwezig. Van onder zijn met goudbrokaat versierde mijter kijkt hij toe hoe Jeltsin de presidentiële versierselen overdraagt aan zijn kroonprins, die onbewogen met staalblauwe ogen voor zich uit blijft kijken. Er is een adjudant opgetrommeld die Poetin het nucleaire koffertje overhandigt: een Samsonite-aktetas en een zwarte doos aan een draagband met de cijfercode om de kernraketten van de grootmacht Rusland uit hun silo's te doen opstijgen. Dan is het voorbij. Jeltsin kust de patriarch, en troont - met zijn winterjas al aan - zijn opvolger naar de presidentiële werkkamer. Daar zijn de rollen omgedraaid: de nog immer emotieloze Poetin leidt Jeltsin naar het bordes. De scheidend president wacht een moment, steekt een broze hand op (bedenkt hij zich?), en laat zich dan in zijn zwarte limousine afvoeren naar zijn datsja buiten Moskou. Itar-Tass meldt dat president ad interim Poetin het uitgaande staatshoofd en zijn gezin per decreet levenslange immuniteit van strafvervolging heeft verleend: Jeltsin kan niet gedagvaard, niet aangehouden en niet ter verantwoording worden geroepen. Laverend binnen de marges van de grondwet heeft de zieke Jeltsin de macht overgedragen aan de vroegere KGB'er Poetin, die hem en zijn hofhouding afschermt voor de wet.

Wie heeft deze geruisloze machtswisseling beraamd, en hoe is zij uitgevoerd? Anatoli Tsjoebais, de koning van de Russische privatisering (ook wel 'de roof van de eeuw' genoemd) sprak van "een geniale zet". Net als andere leden van de zogeheten Familie, het machtige kringetje rond Jeltsin, deed Tsjoebais zijn uiterste best de indruk te wekken alsof de president het hele scenario zelf had uitgedacht.

Maar dat gelooft niemand. Er moet op hem zijn ingepraat: "Ga nu! Nog voor het millennium voorbij is. Eis deze markante datum in de geschiedenisboeken voor u op." Voor zulk symbolisme toont Jeltsin zich gevoelig, al zijn de concrete belangen waarschijnlijk doorslaggevend geweest: door vervroegd af te treden stelt Jeltsin zijn opvolging (en zijn ongestoorde oude dag) veilig. Immers, de populaire president- annex-premier Poetin kan bij de vervroegde verkiezingen in maart "onmogelijk verliezen", zoals de tweede man van de Kremlin-staf verkondigt.

Deze Igor Sjabdoerasoelov zou zich als "regisseur" van het oudejaarsspektakel hebben opgeworpen. De commentator van de commerciële zender NTV ziet hem althans als de spin in het Familie-web. NTV is naarstig in het beeldarchief op zoek gegaan naar vooruitwijzingen, maar vond slechts vage hints van Sjabdoerasoelov. Had deze zelfverzekerde Kremlin-woordvoerder de monsterzege van de Poetin- getrouwe partijen bij de Doema-verkiezingen van 19 december niet al als "een stille revolutie" bestempeld? En had hij niet "verdere verrassingen" in het vooruitzicht gesteld?

Ook de lichaamstaal van Poetin - het triomfantelijk lachje dat al dagen rond zijn lippen speelt - werd besproken. Wanneer wist hij het? De meeste analisten houden het erop dat Jeltsin pas donderdag 30 december in kleine Familie-kring zijn besluit heeft genomen. Zijn lievelingsdochter Tatjana staat bekend als de enige naar wie de onnavolgbare vorst echt luistert.

Op vrijdagochtend zou er in het Kremlin nog een informele zitting van Jeltsins raadgevers hebben plaatsgevonden. De Duitse Welt am Sonntag schrijft dat hij het hele rijtje afging met de vraag of iemand bezwaar had. "Er was geen tegenspraak", meldt de krant. Cruciaal voor de Familie was de clausule die hen ontslaat van rechtsvervolging voor de zware (economische) misdrijven van de jaren negentig. Zodra de Jeltsin-kliek met de machtswisseling heeft ingestemd, wordt de nieuwe variant van de presidentiële nieuwjaarstoespraak klaargelegd. Direct na de uitzending belt Jeltsin met Clinton. Hij verzekert vriend Bill dat Rusland de democratie en de grondwet trouw zal blijven. Twintig minuten later trekt hij zijn jas aan en verlaat het Kremlin voorgoed. De achterblijvende clanleden zwaaien hem uit.

"Deze coup is niet gepleegd in het belang van Rusland", zegt de politicoloog Aleksandr Fjodorov, "maar in het belang van de Familie." Zakentycoon en Kremlin-ingewijde Boris Berezovski verschijnt tien uur later op het millenniumbal in het Bolsjoi Theater en zegt zonder ironie: "De democratie heeft gezegevierd."

( a d v e r t e n t i e s )