NIEUWSSELECTIE  
  KORT NIEUWS  
  RADIO & TELEVISIE  
  MEDIA  

Bajesmaf

De 24 zwaarste criminelen van Nederland zitten in de Extra Beveiligde Inrichting van de gevangenis in Vught. Hier gelden de strengste veiligheidsmaatregelen. En het werkt: niemand is ooit ontsnapt. Maar de keerzijde van het succes is ijzingwekkend. 'Een wreed, onmenselijk, vernederend regime.'

Marcel Haenen

Saïd (26 jaar) is geen grote boef, maar ze moeten hem niet zo idioot streng opsluiten. Bewaarders kunnen hem ook beter niet treiteren want dan ontploft hij. "Ik word gek als ze me in een strafinrichting alleen maar als een object zien. Het moet er wel een beetje humaan aan toegaan", zegt Saïd.

Achttien jaar oud was de in Marokko geboren Saïd toen de rechtbank in Utrecht hem in 1992 veroordeelde tot een gevangenisstraf van vier jaar wegens een overval en wapenbezit. Geen vergrijp waarmee je je erg onderscheidt van de overige 13.500 Nederlandse gedetineerden. Maar bij Saïd ging het vervolgens snel van kwaad tot erger.

Omdat het gevangenisregime in Hoogeveen "veel te strak" was, gijzelde hij met twee andere gedetineerden een paar bewaarders en ontsnapte naar België. Nadat zijn signalement in een opsporingsbericht via de televisie was verspreid, werd hij gepakt en belandde in een streng bewaakte afdeling in de gevangenis van Leeuwarden. Daar beviel het hem evenmin en opnieuw wist hij via gijzeling van personeel de benen te nemen. Maar bij Harlingen konden ze hem alweer aanhouden.

Nu was hij wel een gerenommeerde gangster. Hij kreeg er vijf jaar celstraf bij wegens gijzeling met geweld. Saïd werd voortaan op de meest strikte wijze gedetineerd. Vier lange jaren bracht hij door in de Extra Beveiligde Inrichting (EBI) van de gevangenis in Vught, Nieuw Vosseveld, de strengste strafinrichting voor de 24 gevaarlijkste gedetineerden van Nederland.

Het restant van zijn straf - tot woensdag 30 juni van dit jaar - verbleef Saïd in een minder strenge strafinrichting in Den Haag "om af te kicken van de EBI en weer normaal te worden". En nu zit hij in een wegrestaurant in Utrecht en drinkt een cola. Saïd heeft een ringbaardje, een zwarte leren jas, witte gympen en een echtgenote met wie hij direct na zijn vrijlating is getrouwd. Ja, het was meer dan vreselijk. Nachtmerries, zelfmoordplannen. "Nu nog word ik kletsnat wakker omdat ik denk dat ze mijn cel komen inspecteren", zegt hij. "Dit gevangenissysteem kweekt tijdbommen. Je kunt je niet voorstellen hoeveel haatgevoelens zo'n behandeling oproept. Je bent tot alles bereid. Ik moet echt heel erg mijn best doen om wraakgevoelens te onderdrukken." Hij praat honderduit, in goed Nederlands, maar de zware detentie is hem aan te zien. Saïd heeft aan de gevangenschap een lui rechteroog overgehouden. "De opticien heeft vastgesteld dat er te weinig daglicht in mijn cel kwam. Ik zie slecht." De gevangenisdirecteur reageerde nooit op zijn klachten, maar die zal er nog van lusten. Hij gaat schadevergoeding eisen voor het opgelopen oogletsel.

Saïd is in veel opzichten een grensverleggende gedetineerde. De verharding die het Nederlandse detentiesysteem in de jaren negentig kenmerkte, is in zekere zin op Saïd afgestemd. Toenmalig minister van Justitie Sorgdrager heeft in 1994 de regelgeving nog speciaal moeten aanpassen om de leeftijdsgrens voor de EBI te verlagen zodat de twintigjarige Saïd er rechtmatig kon worden ondergebracht.

En het waren de ontsnappingen en gijzelingen - uitgevoerd door gedetineerden als Saïd - die Justitie ertoe bracht in 1993 in een gebouw op het gevangenisterrein van de bestaande strafinrichting in Vught een complex te openen voor de allerzwaarste jongens. In 1997 werd die voorziening voortgezet in een nieuwbouwcomplex met 24 cellen. In de EBI verblijven alleen " extreem vluchtgevaarlijke gedetineerden" en degenen die gewoon niet mogen ontsnappen. Nooit. "Gedetineerden die bij een ontvluchting een onaanvaardbaar risico vormen voor de maatschappij in termen van grote maatschappelijke onrust", zoals het in de justitiële richtlijnen staat.

In dat opzicht is de EBI een reuzesucces. Nog nooit is een gedetineerde er in geslaagd te ontsnappen. Voorzover bekend is er zelfs nooit een serieuze poging ondernomen om uit te breken of van buitenaf een gedetineerde te bevrijden.

"Het systeem is effectief gebleken", zegt de raadsheer in Arnhem en bijzonder hoogleraar penitentiair recht in Nijmegen P. Vegter. Tot begin jaren negentig moest de minister van Justitie zich nog met enige regelmaat in het parlement verantwoorden als er weer eens een gedetineerde vandoor was gegaan. Ontsnappingen zijn nu geen issue meer. "De EBI is een vuilnisvat, maar daardoor hou je het rustig, neutraal in andere strafinrichtingen."

Wijziging van coupe

Kapper: 'U kunt één keer per maand op rijkskosten uw hoofdhaar laten knippen volgens de geldende richtlijnen. Wijziging van coupe dan wel het scheren van baard en/of snor is uitsluitend voor eigen rekening. In de kappersruimte is een tarievenlijst aangebracht.'Het is een van de vele leefregels die een gedetineerde krijgt overhandigd bij plaatsing in de EBI in Vught. Veertig pagina's lang wordt tot in elk detail beschreven aan welke voorschriften de bewoner zich dient te houden. Niets is ongeregeld. De EBI-bewoner mag in zijn cel onder meer twee pyjama's, zeven paar sokken, drie paar schoenen en 'een broekriem met kleine gesp waarbij de grootte van de gesp niet groter mag zijn dan die van de riem welke door de inrichting kan worden verstrekt'. Maximaal mag hij op cel vijftien foto's bezitten 'waarbij de totale grootte de grootte van het foto- of ophangbord niet mag overschrijden'.

Een gedetineerde sport ten minste twee keer drie kwartier per week en lucht minimaal een uur per dag in de buitenlucht. Hij kan door het personeel 'te allen tijde worden gevraagd om door middel van beweging of geluidssignalen de aanwezigheid te bevestigen'. Hij moet minimaal twee keer per week douchen en kan elk moment aan het lichaam worden onderzocht. 'Dit omvat ook het uitwendig schouwen van de openingen en holten van uw lichaam.'De Hollandse Alcatraz is ingericht volgens het zogeheten remote control-systeem. Gedetineerden en bewakers komen elkaar nauwelijks tegen. De gestraften worden via sluizen en onder het wakend video-oog door de gangen gesluisd. Als een gedetineerde zijn cel verlaat, moet hij eerst zijn handen door een luik steken waarna hij wordt geboeid. Iedere zes maanden wordt er gekeken of het verblijf van de gedetineerde in Vught wordt verlengd. De grootste wrevel van de bewoners richt zich op de bezoekregeling. Een EBI-klant mag één keer per week maximaal één uur bezoek ontvangen dat schriftelijk moet worden aangevraagd. De bezoeker wordt door de politie gescreend. Heeft hij een strafblad, dan komt de visite de EBI niet binnen - hetgeen voor veel gedetineerden de bezoekerskeuze aanmerkelijk beperkt.

De bezoeker die deze hordes weet te nemen, wordt ook dan nog niet met open armen ontvangen. Twee vrolijke vaandels verwelkomen hem op Nieuw Vosseveld, maar na het passeren van de grote blauwe toegangspoort wacht de wereld van intercoms, videocamera's en metaaldetectoren. Na drie sluizen controleert een receptioniste het invitatiebewijs en paspoort. Telefoon, een tas en ook snoepgoed en kauwgom mag niet mee naar binnen. Een bewaker neemt de bezoeker mee naar buiten waar een wit bestelbusje met nog twee bewakers klaarstaat. De bezoeker moet instappen, de schuifdeur gaat dicht en op slot en het geblindeerde busje rijdt een paar minuten rond om de bezoeker te desoriënteren.

In het EBI-gebouw worden portemonnee, sleutelbos en dergelijke opnieuw onderzocht. Dan wordt de bezoeker na het passeren van nog een paar sluizen in een kamertje gebracht. Daar zit de gedetineerde aan de andere kant van een stevige glazen wand. Begroeten gebeurt doorgaans door de handpalm tegen het glas te duwen. Het gesprek wordt geobserveerd door bewakers achter een one-way screen en op band opgenomen.

De gedetineerden hebben sinds de oprichting van de EBI voortdurend geprotesteerd tegen de in hun ogen onredelijke en vernederende bezoekregeling. Bijna altijd tevergeefs. Pas na rechterlijk ingrijpen, afgedwongen via een kort geding, is het mogelijk dat een gedetineerde in uitzonderlijke gevallen een keer per maand bezoek ontvangt dat hij een hand mag geven bij binnenkomst en vertrek.

Maar meestal mag ook dat niet. Advocaat E. Deen ontving deze week nog een negatief schrijven van minister Korthals (Justitie). Zijn Colombiaanse cliënt, die wegens cokehandel al bijna twee jaar vastzit in de EBI, mag zijn minderjarige kinderen niet aanraken bij bezoek, maar alleen achter glas zien. In verband met de veiligheid.

Ook Saïd had problemen. Zijn huidige vrouw mocht hij geen hand geven bij bezoek omdat de verkering pas aanving na de detentie. Zijn ouders mochten niet langskomen omdat ze alleen Berbers spraken en dat is niet toegestaan. Pas na rechterlijk ingrijpen kwam er een regeling die het mogelijk maakte zijn ouders via een tolk te spreken. Een keer één uur in de zes weken.

Darmstoornissen

Vooral het jarenlang aan gedetineerden onthouden van ieder normaal menselijk contact met de buitenwereld is onderwerp van kritiek. "Langdurige isolatie levert psychologische en lichamelijke klachten op zoals emotionele verwarring, concentratieverlies, niet meer na kunnen denken, verlies van realiteitsbesef, neurosen, slaapstoornissen, hoofdpijn, duizeligheid, lage bloeddruk en darmstoornissen", concluderen de geestelijk verzorgers bij de Inrichtingen van Justitie in een rapport van 1995. Er is volgens hen sprake van "een buitensporige controle" waardoor "zelfs emoties worden gecontroleerd". Advocaat Max Moszkowicz sr. heeft dezelfde klacht. "Het regime is klinisch wetenschappelijk, ijzingwekkend. Het maakt mensen bajesmaf. Ik heb een cliënt die in de EBI in een robot is veranderd."

"De grens tussen wat nog een humane behandeling genoemd mag worden en een wreed, onmenselijk of vernederend regime, dreigt te vervagen", concludeerden de geestelijk verzorgers. Ze waarschuwen voor de reputatie van het Nederlandse gevangenissysteem.

In een vorig jaar verschenen rapport van het Europeees comité ter voorkoming van folteringen blijkt de goede naam al verspeeld. Het EBI- regime "komt neer op een onmenselijke behandeling". De gevangenis van Vught zal bovendien "gevaarlijke gevangenen nog gevaarlijker maken". De directie van de EBI wijst dergelijke kritiek als "onvoldoende genuanceerd" van de hand, zo schreef toenmalig directeur P. Koehorst vorig jaar in een brief van 7 oktober als reactie op het Europese rapport. Natuurlijk zijn er wel psychologische problemen, maar dat geldt voor veel gedetineerden in veel inrichtingen. "De commissie gaat voorbij aan de positieve aspecten die de EBI met zich meebrengt. Sommige gedetineerden vinden het wel prettig om in de EBI te verblijven, al zullen ze dat niet snel toe willen geven." Hoewel één gedetineerde tijdens een exit-gesprek zei, aldus Koehorst, dat de dagen die hij in de EBI verbleef, "voorbij waren gevlogen."

Koehorst - zijn opvolger is niet voor commentaar bereikbaar - wijst er in die brief ook op dat zijn klanten "veel rust, structuur en aandacht wordt geboden en ze hoeven geen weerstand te bieden aan de invloed van hun medegedetineerden". Positief is ook "dat gedetineerden in de EBI in het algemeen meer zelfreflectie hebben en nadenken over de toekomst". En ten slotte is "in de praktijk niet gebleken dat gedetineerden in de EBI gevaarlijker zijn geworden".

Moderne martelvariant

Het zijn argumenten die de meeste advocaten tandenknarsend aanhoren. Oké, hun cliënten zitten niet vast wegens het hebben van zweetvoeten, maar dat het regime van de EBI een moderne martelvariant is, blijkt in hun ogen steeds nadrukkelijker.

Vorige maand is een Turkse gedetineerde na een vechtpartij op de luchtplaats overleden. De man zat meer dan vijf jaar in de EBI en hoorde volgens zijn advocaat S. van der Woude wegens psychische problemen helemaal niet thuis in de EBI. Volgens hoogleraar Vegter "zitten er in de EBI meer psychisch gestoorden" die er niet op hun plaats zijn.

Advocaten en gedetineerden proberen steeds nadrukkelijker via juridische procedures het bestaansrecht van de EBI aan te tasten. De hoofdverdachte van de zogeheten Bende van Venlo, de wegens moord tot levenslang veroordeelde Frankie P., heeft inmiddels meer dan 1.800 schriftelijke klachten ingediend tegen zijn behandeling. De grieven variëren van ongenoegen over verkeerd begroeten door bewaarders - goedemorgen meneer P. in plaats van goedemorgen Frank - tot klagen over te kort luchten. De Maastrichtse advocate J.Serrarens heeft een paar weken geleden namens een cliënt die sinds twee jaar in de EBI zit, een procedure aangespannen bij het Europese Hof voor de rechten van de mens in Straatsburg. Serrarens stelt zich op het standpunt dat de EBI- detentie een schending oplevert van het Europees verbod op marteling. Ze maakt bovendien bezwaar tegen de wijze waarop Justitie beslist dat een gedetineerde dient te worden opgesloten in de extra beveiligde inrichting. Bij een dergelijk besluit baseert de minister van Justitie zich op informatie van het zogeheten Gedetineerden recherche informatiepunt. Als die politieafdeling zegt dat een gedetineerde extreem vluchtgevaarlijk is - hetgeen getoetst wordt door de landelijk officier van justitie - dan gaat hij naar de EBI.

"Dergelijke inlichtingen zijn niet te controleren", klaagt Serrarens en met haar alle andere advocaten. "Het toetsen van de betrouwbaarheid van de 'vluchtinformatie' zou moeten worden verricht door een onafhankelijke rechterlijke instantie", zegt Serrarens. Ze wil schadevergoeding als Straatsburg haar cliënt gelijk geeft.

Advocaat E. Deen heeft alles geprobeerd om het lot van zijn Colombiaanse cliënt, die twee jaar geleden vanuit de Antillen naar de EBI werd gebracht, te verlichten. Alle procedures zijn mislukt. Deen is nu met justitie in de Verenigde Staten - waar zijn cliënt ook wordt verdacht van drugshandel - in onderhandeling getreden over de vraag of zijn Colombiaanse cliënt niet daar de gevangenis in kan. "Hij gaat nog liever gisteren dan vandaag naar een Amerikaanse cel", zegt Deen. "Alles is beter dan Vught. Hier gaat hij kapot. "

De advocaten krijgen steun uit onverdachte hoek. Raadsheer in de Hoge Raad J.P. Balkema, al acht jaar voorzitter van het belangrijkste adviesorgaan van de minister van Justitie op dit terrein - de sectie gevangeniswezen van de Centrale Raad voor de Strafrechtstoepassing - vindt ook dat het hoog tijd wordt voor een nadere bezinning op het gevangenisregime van Vught. "Het departement moet op korte termijn een onderzoek organiseren waarin wordt bekeken wat het betekent om onder dergelijke strikte veiligheidsmaatregelen gedurende een langere periode te worden opgesloten. Wat zijn de psychische effecten van een verblijf in de EBI? Je moet zien te achterhalen wat het betekent voor mensen om op een dergelijke manier te worden opgesloten", zegt Balkema. "Door het gevangenisregime te vergelijken met het beschaafde buitenland kun je bovendien vaststellen of het niet mogelijk is met een lichter regime te volstaan."

Balkema beklemtoont dat het moeilijk is "stellige uitspraken" te doen - maar toch. "Het zou wenselijk zijn als er een limiet van twee jaar wordt gesteld aan het verblijf in Vught. Na zo'n periode kan er van alles misgaan omdat er extra spanningen ontstaan. Misschien is de consequentie dan wel dat er op een andere plek een vergelijkbare inrichting komt, maar het is goed als gedetineerden en bewaarders na verloop van tijd uit elkaar worden gehaald." Ook collega raadsheer en hoogleraar Vegter vindt dat het gevangenisregime zo snel mogelijk moet worden aangepast. "De inrichting moet meer activiteiten toestaan en meer menselijke contacten mogelijk maken. Je moet de gedetineerden perspectief bieden door differentiatie in het regime toe te passen. Er moet vooruitgang in hun lot kunnen zitten. Nu bestaat het gevaar dat je desperado's kweekt."

Saïd had het niet beter kunnen zeggen. Het is heus niet zo dat lieden zoals hij per definitie willen ontsnappen. Als je binnen de inrichting maar menselijke contacten toestaat. "Beveilig het gebouw wel goed van buiten. Maak desnoods een slotgracht en zet er bewakers voor met karabijnen. Niemand die dan nog probeert uit te breken."

( a d v e r t e n t i e s )