NIEUWSSELECTIE  
  KORT NIEUWS  
  RADIO & TELEVISIE  
  MEDIA  

Riskante afvalrace op televisie

De stem des volks heeft een eerste deelnemer van het tv-programma Big Brother uitgestoten. Deskundigen vrezen dat het uit de hand loopt tenzij de deelnemers Veronica een loer draaien.

Door onze redacteur TOM-JAN MEEUS

AMSTERDAM, 24 SEPT. Van alle kijkers tussen 20 en 34 jaar stemt circa vijftig procent 's avonds om acht uur af op Big Brother. Zo was het, blijkens kijk- en luisteronderzoek, althans de eerste week. Niet Het Journaal van acht uur is hun populairste programma, niet de door RTL4 uitgezonden soap Goede tijden, slechte tijden maar een reality soap waarin de deelnemers zijn beroofd van hun vrijheid.

Ter compensatie is er de lokroep van het grote geld. De winnaar van Big Brother strijkt een kwart miljoen gulden op. Maar voordien moet hij (m/v) honderd dagen doorbrengen in een van de buitenwereld geïsoleerde lokatie, een prefab-huis met tuin in Almere waarvan ieder deel, ook de wc en de slaapkamers, dag en nacht onder controle van camera's staat.

Vorige week donderdag zijn negen deelnemers aan het programma begonnen. Een redactie geleid door H. van der Tonnekreek (ex-Privé, ex-Weekend) selecteerde Tara (21), Bianca (25), Sabine (26), Karin (39), Bart (23), Maurice (25), Martin (32), Willem (37) en Ruud (44).

Dat Big Brother zulke hoge kijkcijfers trekt, verbaast ook uitgesproken opposanten niet. P. van Lange, sociaal-psycholoog aan de Vrije Universiteit Amsterdam, wijst al enige tijd op het gevaar dat de deelnemers "ontsporen", omdat ze psychische pressie vermoedelijk niet aankunnen.

Van Lange en veel van zijn vakgenoten stoelen hun vrees op het bekende Stanford Prison Experiment uit 1971. Daarin werden proefpersonen geplaatst in een gevangenis: de helft werd opgedragen bewaarder te spelen, de andere helft gevangene. In de zes dagen dat het experiment standhield, liep het geheel uit de hand. Een in het dagelijks leven normale, brave man bleek uit te groeien tot een uiterst agressieve en repressieve cipier. Conclusie: mensen in een totalitaire omgeving treden buiten zichzelf, veranderen in objecten, misbruiken hun machtpostitie, ontsporen snel.

Uiteraard is Big Brother geen kopie van dit experiment dus een volledige vergelijking gaat niet op. "Maar uit het Stanford-experiment blijkt dat menselijk gedrag voor een groot deel door de omstandigheden wordt opgeroepen", aldus J. van der Pligt, hoogleraar sociale psychologie aan de Universiteit van Amsterdam. "Dat zal in Big Brother ook blijken en dat maakt het Veronica-spelletje zo onsympathiek."

Mensen worden meegesleept, zegt A. Bergsma, redacteur van van het populair-wetenschappelijke Psychologie Magazine. "Voor de deelnemers is het isolement de realiteit. Ze gaan op in het experiment. Er is geen rem meer. Als niemand ze corrigeert, vliegt de een na de ander uit de bocht."

Veronica heeft naar eigen zeggen ervaren psychologen ingehuurd om deelnemers op het rechte pad te houden. Een verzoek van deze krant daarbij aanwezig te zijn, net als bij de dagelijkse selectie van uit te zenden tv-beelden, werd afgewezen. "Het is gewoon geen goed moment de pers daar bij te hebben", aldus een woordvoerder.

De psycholoog die de begeleiding op zich neemt, de Amsterdamse psychotherapeut K.S. (Karel) Odink, studeerde in 1979 als klinisch psycholoog af aan de VU. Nadien werkte hij in ieder geval op een sociale academie in Amsterdam. Het Nederlands Instituut voor Psychologen (NIP) schrapte hem in 1990 als lid. Hij was de laatste dagen onbereikbaar voor commentaar maar beaamde vorige week in Vrij Nederland "niet kapot" te zijn van de beloning die Veronica de winnaar in het vooruitzicht stelt. Hij besloot toch mee te werken, omdat de deelnemers tijdens de selectie voldoende is beklemtoont "dat je niet mee moet doen als je het alleen voor het geld doet", aldus Odink.

Toch menen alle deskundigen dat de kans op ongelukken vooral door de beloning wordt vergroot. A. Lange, hoogleraar klinische psychologie aan de Universiteit van Amsterdam, is lang niet zo negatief over Big Brother als veel van zijn collega's - maar de premie vindt hij onverantwoord. "Als mensen het voor het geld doen, bewaken ze hun grenzen niet goed. Dat risico moet je niet willen nemen."

Lange vindt Big Brother "geen oninteressant experiment". Vijfentwintig jaar geleden was hij zelf een weeklang proefpersoon in een onderzoek waarvoor een groep een week werd geïsoleerd. "Zo'n situatie kan bijzondere ervaringen opleveren. Ik leerde mensen waarderen aan wie ik in het dagelijks leven aan voorbij zou zijn gelopen omdat ik dacht te weten dat het toch niks was. Dat was een absolute eye opener."

Zulke eye openers worden in het hedendaagse sociaal-psychologisch onderzoek nauwelijks meer bereikt, omdat de bescherming van proefpersonen prevaleert boven het belang van onderzoek. "De opzet van Veronica is de natte droom van de psychologisch onderzoeker. Nergens ter wereld is nog een ethische commissie te vinden die met zo'n opzet zou instemmen", aldus psycho-fysioloog A. Gaillard van TNO Technische Menskunde in Soest.

Gaillard zelf is betrokken bij het weinige onderzoek dat nog enigszins in de buurt komt van het Veronica-experiment. Voor de Europese ruimtevaart begeleidde hij begin jaren negentig drie onderzoeken waarbij vier of zes kandidaat-astronauten ruim honderd dagen werden geïsoleerd, telefoon uitgezonderd. "Het ging nèt", zegt hij erover. "Het is voor de proefpersonen echt een enorme opgave. Ze krijgen ruzie om kleine dingen. Er ontstaat hiërarchie, men reageert zich op elkaar af, je krijgt groepsvorming, iemand wordt zondebok allemaal omstandigheden die het voor het individu heel moeilijk maken."

Aangezien het Veronica-experiment veel verder gaat, twijfelt ook Gaillard niet aan de slechte afloop. Hij ziet voor de deelnemers nog één way out. "Ze kunnen Veronica natuurlijk een enorme loer draaien", zegt hij. De deelnemers moeten daarvoor samen besluiten dat ze allemaal een evenredig deel van het geld krijgen op de winnaar na, die iets meer ontvangt. "Als ze verstandig zijn doen ze dat. Dan lopen ze geen schade op, verdienen ze allemaal een aardig zakje geld en al het gedoe waarop Veronica zo vurig hoopt, blijft achterwege."

Martin is nu eenmaal een stille jongen, die niet snel het achterste van zijn tong laat zien, zei vriendin Renata na afloop. Hij was gewoon niet zichzelf, zei zijn moeder. "Dit was niet de Martin die we kennen." Gisteren moest Martin als eerste het Big-Brotherhuis in Almere verlaten. Dat hij genomineerd was, wist hij al een tijdje. Dinsdag werd alle negen deelnemers gevraagd wie het meest in aanmerking kwam voor vertrek. Dezelfde avond maakte Veronica bekend wie het vaakst waren genoemd. Daarna was het woord aan de kijkers.

De ondergang van Martin tekende zich afgelopen woensdag al af. Iets meer dan dertig procent van de kijkers vond dat hij moest vertrekken. Bij het sluiten van de stemming om zes uur gisteravond, was dat percentage gestegen tot 38,8 procent. Daarmee was Martin veruit het impopulairst. Bart, die op de tweede plaats kwam, kreeg 21,6 procent van de stemmen. Of de afkeer van de kijkers werd veroorzaakt door zijn introverte karakter, is de vraag. De afgelopen week had Martin zich ontpopt als een intrigant. Tegenover Sabine suggereerde hij dat Bart homo was. Want waarom had Bart anders over de grote teen van Martin geaaid? Op zich had hij niets tegen homoseksuelen, legde Martin later aan Bart uit. "Mijn beste vrienden zijn homo. Ik wil alleen niet aangeraakt worden." Direct nadat presentator Rolf Wouters het vonnis over de intercom aan de kandidaten bekend had gemaakt, waren alle onderlinge strubbelingen verdwenen. , ,Kut", was het woord dat het meeste viel. "Ik raak een maatje kwijt", zei Ruud. "En daar baal ik goed van." Daarna liepen deden ze Martin gezamelijk uitgeleide. "Laat je niet gek maken, jongen", riep Ruud toen Martin de buitenwereld instapte.

Later op de avond werd vervolgens mét Martin uitgebreid teruggeblikt. Toen hij de beelden te zien krijg van de medebewoners die hem kandideerden voor vertrek, werden zijn ogen even vochtig. Maar het moeilijkste moment was het vertrek, vertelde Martin. "Heel even dacht ik: ze bekijken het maar. Ik ga gewoon terug."